Arnavutlarla ilgili derinlemesine araştırma yapmadım,
ama size kaynaklarıyla bazı anekdotlar verebilirim.
* “Arnavut unsuru ile ilgili en objektif tarihî belgeler yalnız Türk tarih, kaynaklarında mevcuttur. Albanologların Arnavud diyalektiği, filolojisi, sentaksı ile ethnolojik ve historik problemleriyle ilgili en mücerret belgeler Türkiye'de ve Türk tarih, kaynaklarında mevcuttur. Zira; Arnavutlar, her yönden hars, örf ve ethnik yapı bakımından saf-kan Türktürler. Ethnik yapılarında hiç bir suretle Grek, Lâtin ve Slav halitası (karışımı) yoktur”....Yine bazı tarihçilere göre Albanlar : 1-) İndo-Kafkas ; 2-) Çeçen-Inguş ; 3-) Sak, Saka (İskit) boylarından biridir. Tarihçiler bu üçüncü tezi kabul ederler....
Prof.Dr.Hilmi ÖZDEN (link)
* “Ağvan Tarihi” (Alban Tarihi) adlı kaynakta Doğu Anadolu ve Azerbaycan arazisinde yurt tutmuş topluluklar şu şekilde anlatılmaktadır: “Bu topluluklar uzun saçlı, mahir ok atan kimseler olup, taştan koç, at vb. heykeller yontmakta usta idiler. En büyük ilahlarına Han Tanrı derler” Görüldüğü üzere yukarıda sayılan bütün hususiyetler, Türklere âit olan özelliklerdir. Söz konusu kaynakta sözü edilen Türk boyu, tarafımızdan yapılan araştırmada Sabir Türkleri olarak tahmin edilmiştir. Bu topluluğu Hazar Türklerinden görenler de vardır. Bu mezar taşlarının 7. yüzyılda yani daha İslâmiyet’in bölgede yayılmadığı dönemlerden itibaren üretilmeye başladığı düşünülürse bunların bir kısmının üzerinde Hıristiyanlığı sembolize edilen işaretlerin bulunması son derece doğal karşılanmalıdır....
Ali Rıza ÖZDEMİR, Zazaca Konuşan Alevîlerde Koç Heykelli Mezar Taşları makalesinden
* "Adları MÖ 4.yüzyıldan itibaren kayda alınmıştır. Alban ismi antik kaynaklarda Albanya, Orta Frasçada Ardan, Arapçada Arran, Gürcücede Rani, Ermenicede Ağvan, Süryanicede Aran şeklinde geçer. Strabon 26 Alban kabilesinden bahseder. Önce Sasanilere, sonra Doğu Roma'ya, Araplara ve Hazar Türklerine tabi olmuşlardır. En parlak dönemlerini 7.yüzyılın ikinci yarısındaki Cavanşir döneidir (636-642 /680-681). Halkın gitgide İslamı kabul etmesi ve Ermeni baskısı dolayısıyla tarihten silinmişlerdir. Alban kilisesi ise Eçmiadzin'deki Ermeni katolikosluğunun (patrikliğinin) ısrarıyla 1836'da Peterburg St.Sinodu tarafından lağvedilmiştir. Böylece Alban adı da ölmüştür.
Halen Azerbaycan ve Gürcistan'da yaşayan ve 1989 sayımına göre sayıları 8.849 olan Udinler, Albanların ahfadı sayılır. Udin dili bitişimli bir dildir ve bu dil Alban diline en yakın dil olarak kabul edilir.Alban dili Kafkas dillerindendir, Hint-Avrupa dillerinden değildir. Balkanlarda bizim Arnavut, batılıların Alban dediği halkla alakaları yoktur. Albanlar Hıristiyanlığı ilk kabul eden millettir. Hıristiyanlığı MS 54 yılında kabul etmişler, bu din 313'te hükümdar Urnayr zamanında resmi devlet dini olarak ilan edilmiştir. Ermeniler Hıristiyanlığı Albanlar'dan sonra kabul etmişlerdir.
Kalankatlı Moses'in Albanya Tarihi adlı eseri, başta Kafkasya'nın en eski sakinleri Albanlar olmak üzere Türk, İran, Arap, Gürcü, Ermeni ve sair halkların tarihi için pek ehemmiyetlidir. Eserde Barsil, Hun, Hazar, Eftalit, Haylandurk gibi Türk kavimlerinden ve onların askeri, sosyal, dini yaşayışlarından bahsedilmektedir. Eserde Göktürk kitabeleri dikilmeden önce Kuzey Kafkasya Hunlarına ve Hazarlara ait han, hakan, cebu (yabgu), şad, tudun, alp ilutuer (alp il teber), il tigin, tarhan, Tanrı, Çorpan, Ovçu, Çathasar (şad Hazar), Honoğur, Varaçan; Türkçe-Farsça Kuar özel isim ve unvanları kayda alınmıştır. Bunların hepsi Türkologlarca çözülmüştür, sadece Kuar ve Varaçan (Varşan) tartışmalıdır. Türkan ve Türkistan sözlerinin de geçtiği kitap Türk kültürü için bu bakımdan da önemlidir." - Y.Gedikli
"Şüphesiz kitaplar müellifin ana dilinde yazılmıştır. O vakitler Albanya'da yaşayan muhtelif dili ve lehçeli 26 Alban kabilesinin artık tek bir dilde birleştiği, daha 5.yüzyıldan itibaren Aran dilinin Azerbaycan'ın kuzey topraklarında tek dil olduğu, şu anda tarih literatüründe şüphe doğurmamaktadır. Malum olduğu gibi 7.yüzyılın sonlarında Azerbaycan arazisi Arap Hilafeti tarafından zapt olunmuş, yerli Hıristiyan Albanların çoğu Müslümanlığı kabul etmek zorunda kalmış, şimdiki Dağlık Karabağ (Arsah)'da yaşayan Albanlar ise dinlerini muhafaza etmiş, ama Hıristiyan Ermenilerin ihatasında oldukların için gittikçe lisanlarını yitirmiş, Ermenileşmişlerdi. Alban kilisesini kendisine tabi eden Ermeni kilisesi, Albanlara mahsus abideleri Ermeni abidesi ilan etmiş, yazılı abidelerini ise kadim Ermeni dili olan Grabar'a tercüme ederek aslını tahrif etmiş ve bu yazıları Ermeni abidesi olarak yaymaya gayret göstermiştir. Aynı felaket, hakkında söz ettiğimiz Albanya Tarihi kitabının başına da gelmiş ve ecdadımızın bu abidesi de kadim Ermeni diline (tahrifine) aktarılmıştır." - Mahmud İsmayilov
Alban Tarihi / Son Hunlar Hazarlar Ermeniler Terekemeler
Kalankatlı Moses , Çeviri: Yusuf Gedikli / Selenge Yayınları
* Elesger Siyabov Bey (tarihçi, Azerbaycan), 7. yy Ermeni tarihçi Moisey Kagankatvasî ile ilgili olarak: "Moisey Kagankatvatsi ermeni deyildi, Azerbaycanin guzey kisminin böyük bir erazisini ehate eden bir cografiyada uzun yillar var olmus ve kökenin esasen hristiyan türklerin olusturdugu Alban ve ya Agvan devletinin tarihini yazmis orta cag tarihcisi idi, sadece onun yazdigi Alban tarihi eseri orijinali kayb olmus bizim günümüze o eserin ermeni diline tercüme olunmus varianti gelib catmisdir." demiştir.
* Albaniyanın mərkəz və aran rayonlarının əhalisi əsasən türk etnoslarının, Dağıstana yaxın ərazisi isə həm də Qafqaz iberdilli etnosların yaşadığı bölgələr olmuşdur. Albaniyada türk dili ləhcələri… qədim yerli türk dili ilə bir müddət yanaşı öz varlığını saxlamış, tədricən alban (arran) türk dilinin yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Təsadüfi deyil ki, erkən orta əsr qaynaqlarında, toponimiya və antroponimi- yasında türk sözləri əks olunmuşdur».(Qəzənfər Kazımov. Azərbaycan dilinin tarixi. səh.343)
Q.Kazmov albanları qafqazdilli tayfalar hesab edən müəlliflərlə də tam əks mövqedə dayanır. Xüsusilə akademik İqrar Əliyevin mülahizələrini elmi baxımdan əsassız hesab edir və öz fikirlərini sübuta yetirmək üçün dil və folklor faktorlarına, bugünkü türksoylu xalqlar arasında «alban» adlı tayfaların olması amilinə söykənir. «Albanların türk mənşəli geniş yayılmış tayfalardan biri olduğunu sübut edən mühüm bir dəlil də ondan ibarətdir ki, türkmənlər, qazaxlar, qırğızlar, qaraqalpaklar və özbəklər arasında bu gün də «alban» adlı türkmənşəli tayfalar vardır. Qazaxlar arasında «mataj» və «alban» tayfaları daha qədim hesab olunur. Bir sıra türk epos qəhrəmanları «Alban» (ağıllı, güclü, müdrik mənalarında) adı daşıyır. Tarixi izlər əsasında müəyyən edilmişdir ki, alban adlı tayfa eramızın əvvəllərində hunların da tərkibində olmuşdur».
Kitabda alban dilinin mənşəyi və alban yazısı barədə deyilənlər də elmi baxımdan əsaslıdır. Məlumdur ki, albanların etnik mənsubiyyəti, onların tarixi taleyi, dilinin və əlifbasının mənşəyi haqda elmdə müxtəlif mülahizələr var; bəzi tədqiqatçılar alban dilini Qafqaz dilləri qrupuna aid edir, özlərinin isə başqa etnoslar içərisində əriyib getdiyini bildirirlər. Bu alimlərin fikirlərinə tənqidi yanaşan Q.Kazımov elə onların özünə istinadən yazır: «Albanların digər etnosların içərisində əriyərək, heç bir iz qoymadan məhv olması haqqında mülahizələr doğru deyil. Azərbaycanın antik və orta əsrlər mədəniyyətini yaradan etnosların – azərbaycanlı türklərin əcdadlarının biri albanlardır…
Alban dili yeni minilliyin başlanğıcından başqa türk etnoslarının dili ilə qaynayıb-qarışaraq formalaşmış Azərbaycan-türk dili idi». Alban əlifbasının mənşəyini isə tədqiqatçı bir çox müəlliflərin əksinə olaraq, Mesrop Maştotsun adı ilə yox, sünixli tərcüməçi Beniaminin adı ilə bağlayır: onun fikricə, Mesrop Maştots alban əlifbasının tərtibçisi deyil, bu əlifbanı bir qədər dəyişdirən – «təzələyən» adamdır. Alban əlifbası M.Maştotsa qədər mövcud olmuşdur. Q.Kazımov K.V.Trever, Ə.Sumbatzadə kimi alimlərin fikirlərinə istinadən yazır ki, bizim eranın V əsrinin başlanğıcında «Albaniyada hansısa köhnə bir əlifba vardı və Maştots onu təzələdi…» Alban dilinin yazısı V əsrə deyil, daha əvvəllərə aiddir. Hətta «V əsrin sonu, VI əsrin əvvəllərində albanlar öz yazılarından artıq beynəlxalq yazışmalarda istifadə edirdilər».
Tədqiqatçı sübut edir ki, albanlar kimi atropatenalılar da türk mənşəlidir. Onlar mannalıların, madayların varisləridir. E.ə. V-IV əsrlərdə Azərbaycana qayıdan türk tayfaları ilə birləşərək güclənmiş, türk mənşəli xalq kimi formalaşma prosesi keçirmişlər. Bu prosesdə Atropatena ərazisində yaşayan kaspi, kadusi, ariak, qarqar, aran kimi türksoylu və türkdilli tayfalar aparıcı mövqedə durmuşlar. Onların konsolidasiyası xeyli müddət davam etmiş və bizim eranın III-V əsrlərində Azərbaycan xalqı və ümumxalq Azərbaycan-türk dili formalaşmışdır. «Erkən orta əsrlərdə türk tayfaları ümumi «hun» adı ilə tanınmışlar. VI əsrin ortalarında «türk» adı ümumiləşdirici ad-etnonim kimi işlənməyə başlamışdır: Göytürk xaqanlığı «türk» sözünü ilk dəfə rəsmi dövlət adı olaraq qəbul etmiş, boy və başçılarının adı ilə anılan bütün türklərə, bütün bir millətə advermə şərəfini qazanmışlar»
Q.Kazımov da sözün türk mənşəli olduğunu təsdiq edir və Aran, Ağvan sözlərinin sinonimi kimi işləndiyini bildirir. Onun qənaətinə görə, Alban, Aran və Ağvan sözləri eyni mənalıdır. «Alban sözü tayfa adıdır, etnonim sonralar etnotoponimə çevrilmişdir. Aran sözü şəxs adı olub, həm də sonralar toponim kimi işlənmişdir… Alban sözünün əsasında «igid», «qəhrəman» mənasında «alp» sözü durduğu kimi, «aran» sözünün kökü «ər» də «kişi», «igid», «cəsur» mənasındadır».
Prof.Dr.Gazanfer Kazimov - link
* Yazılı kaynaklar m.ö. III-I binyıllar boyu Ön Asyada Subar, Aratta, Kut, Turuk (Türk), Kumuk, Kuman, Alban, Aran, Saka, Kaspi, Ermen, Bars, Padar, Azar (Azer), Gamer, Göger, Gargar, Sangi-but (Zengi boyu), Kaşkay, Urmu, Kızıl-bud Kızıl boyu), Polad ve b. siyasi kurumların (bölge, ülke, şehir, devlet, beylik) adını çekiyor ki, bunların ekseri türk etnotoponimleridir...
Prof.Dr.Firudin Ağasıoğlu (Urmu teorisi: link)
* Azerbaycan halkının ulu kökleri daha MÖ III. binyıllardan Azerbaycan topraklarında yaşayan Kutiler, Lullubeler, Kaslar, Subiler, Turukkular gibi Türk kökenli kavimlere kadar uzanmaktadır. Onların doğrudan halefleri olan Manna ve Madaylar MÖ IX. yüzyılda artık kendi devletlerini kurmuşlardı. MÖ IX-VIII. yüzyıllardan itibaren İskit-Sak, Kemer kavimlerinin Sibirya ve Orta Asya’dan Güney Kafkasya ve Ön Asya’ya, aynı zamanda Azerbaycan’a yayılmasıyla Azerbaycan Türklerinin teşekkülünde yeni bir sayfa başlanılmış oldu. MÖ VIII-VII. yüzyıllarda bu türk soylu kavimler eski Azerbaycan devletlerinden olan Atropatena ve Kafkaz Albaniyası’nın Türk soylu kavimleri ile kaynayıp karışarak Azerbaycan ulusunun olşumunda önemli rol oynamışlar. MÖ I. binyıl boyunca bu kavimler Azerbaycan’ın güneyinde Manna, Maday, Atropatena, kuzeyinde ise Sak çarlığı ve Alban devletlerini kurmuşlar. Görüldüğü gibi Türk soylu kavimlerin ilk devletlerini kurdukları en eski yerleşim birimlerinden biri de Azerbaycan’dır...
PAŞAYEVA, Mehebbet (AZERBAYCAN TÜRKLERİNİN ETNİK TARİHİNE KISA BİR BAKIŞ : link-pdf)
* Alban , Prof.Dr.Bahtiyar Tuncay (link)
Qılınca and içmək gələnəyinin Qafqaz Albaniyasındakı izləri
Albans and Gargars (the first article)
ALBAN TÜRKCƏSİNİN QRAMMATİKASINA ÖTƏRİ BİR BAXIŞ I MƏQALƏ
Alban türkcəsində yazıb yaratmış mütəfəkkirlər
Albanların dili və əlifbası barədə bir neçə söz
Dilçilik, Qafqaz Albaniyası, Alban miniatürləri
Qafqaz Albaniyası
* Alban, İskoçya (Scoth-Scoti-Scyth-Skeith-Keith gibi ; hint-avrupalı ve aryan olmayan Pict'lerle sınırı olan bölge Albany- Alba, erkek ismi, ilk kez Orta Çağ'da görülür, Albiye: Beyaz/Yukarı anlamı var: yeraltı dünyasına karşılık yukarı dünya) ve İngiltere'de (Welsh : Alban Arthan (Arthır- MS.5.yy'da Alan Türkçesiyle yazılmış şarkıda rastlanır , Arthur- ilk kez MS.6.yy Kelt efsanesinde rastlanır : link) ( Alban Eilir, Alban Elfed, Alban Hefin: Druidler, 11.yy) de görülür.
Kelt tanrısı Albius'tan veya Latin Albanus' (Alba Longa: Beyaz/uzun anlamına geldiğini batılılar söyler - ikizler, Etrüskler kurmuştur, Virgil) tan geldiği varsayılır. Charles Leland Albina'nın Etrüsk tanrıçası/perisi olduğunu söyler. Albino'da beyaz tenli, albinoid : Türklerde Akhun, Akkoyun gibi tenlerine göre adlandırılan boylarda varsa ve Alban da o anlamı taşıyorsa...
(link:kitap)
* Kazaklarda Alban Boyu (Ahsen Batur- Kürdoloji yalanları)
* Gog bir "Saka" hükümdarı, MÖ.6.yy'da Colhcis ile "İberia" arasında bir şehir kurmuş ve adı Gogaren (şimdiki Gence Vilayeti) (Strabon):
İberia, Albania bugünkü Gürcistan Kırım arası ise, buradan İspanya yarımadasına İberia , Büyük Britanya'da Albany, Gog-Magog, Etrüsklerin yaşadıkları şehire Alba deniliyorsa, araştırmacılar büyük Britanya adasına da İspanya İberiasından göçler olduğunu söylüyorsa, Avrupa'nın kuzeybatısından da Britanya'ya göç varsa ve bu göçlerin içinde de İskit, Hun, Avar, Peçenek, Kıpçak Türkleri varsa, bunlar arkeolojik veriler, kültür birliği ve dil ile de kanıtlanıyorsa.... bütün veriler toplandığında Türklerin gitmediği yer kalmamış oluyor.... SB. ;)
