26 Ekim 2016 Çarşamba

Runik Yazılar





Ön Asiyada m.ö. III-II minillərin qovuşuğunda mixi yazı sistemindən fərqli olaraq, başqa bir yazı sistemi də formalaşırdı. Bu sistem də mixi yazı kimi loqoqramlar əsasında yaranıb get-gedə sillaboqram (hecalı yazı) xarakteri alırdı, lakin söz-heca xarakterini dəyişə bilməyən mixi yazıdan fərqli olaraq, buradakı loqoqramlar tam və yarıheca bildirən işarələrə çevrilirdi. Artıq II minilliyin ortalarında Aralıqdənizinin doğu bölgələrində hecalı yazılar yayılır, onların az saitli sami dilləri üçün münasib olan samit hərfli variantları ortaya çıxırdı. Bunlara paralel olaraq, sait səsləri də bildirən türk runik əlifbası abc tipində müxtəlif dillər üçün əlifbaları yaranırdı.


Türkologiyanın bir nömrəli problemi sayıla bilən türk runik əlifbasının mənşəyi məsələsinə onlarla yazı həsr olunsa da, bugünə qədər doğru həllini tapmamışdır. Türk runik yazıların xronoloji həddinin hələ aydın olmadığını, qaynağı və gerçək yaşı haqqında baxışların yanlış olduğunu vurğulayan A. S. Amanjolov düzgün olaraq qeyd edir ki, türkologiya elminin perspektivi runik yazının mənşəyi və genetik əlaqəsi probleminin düzgün həllindən asılıdır. Bu problemin çözümü prototürklərin ilkin Atayudu coğrafiyasına işıq tutan Urmu teoriyası üçün yeni bəlgələr ortaya çıxarır. Türk runik əlifbasının daxili strukturu, qrafik fondu onun mənşəyi və genetik əlaqəsini Orta Asiya, Türküstan və Güney Sibirdə deyil, Aralıqdənizi yaxalarında yaranan hecalı yazılar içində axtarmağı zəruri edir. Bu yöndə A. S. Amanjolovun tədqiqatı və apardığı müqayisələr aydın göstərir ki, türk runikasının yaranması birbaşa Aralıqdənizi əlifbaları ilə bağlıdır. Bu regionda yaranıb yayılan hecalı əlifbalar haqqında yazı uzmanlarının verdiyi məlumat diqqətə alınsa, Kiçik Asiyanın batı, Suriyanın quzey bölgələrində və Bibl, Finikiya, Fələstin, Krit, Kipr, Miken, Yunan, İtaliya ərazilərində tapılan qədim yazı örnəklərinin Orxon-Yenisey yazıları ilə eyni mənşəli olub, qarşılıqlı təsirlə formalaşdığını görmək olar. Lakin bu yazıların bir qismi yalnız samit hərfli, bir qismi də əlavə sait işarələri olan fonetik əlifba istiqamətində inkişaf etmişdir.


Yalnız samitləri yazılan sözlərin oxunuşu qarşıya hədsiz çətinliklər çıxarır. Belə əlifba sait səsləri az olan sami dilləri üçün nisbətən yararlı idi, lakin türk dilinə yaramırdı. Xüsusilə hərf düzümündə söz sərhədləri bilinməyən srdnlslcnxtn tipli yazıları oxumaq çətin olurdu. Belə yazını həm srdnl slcn xtn hissələrinə ayıra bilmək, həm də bu yazının sarıdonlu selcan xatun kimi oxumaq üçün xüsusi bilik və vərdiş tələb olunurdu. Bu problemi aradan qaldıran türk runikasında saitlər üçün 4, samitlər üçün 30-a qədər işarədən, söz sərhədini bildirmək üçün isə ayrıca işarə və nöqtələrdən istifadə olunurdu. Burada da samit hərflərin çoxu həm heca, həm də ayrıca fonem kimi oxunurdu. Məsələn, azər və üzrə sözlərindən birincisi zr (azər], ikincisi isə ÜzrE [üzrə] şəklində yazılırdı.



 Bibl yazısı.Tunc lövhə üzərində yarıloqoqramyarıhecalı sağdan sola oxunan yazı.
Bibl işarələri. Bibl yazılarında Göytürk hərflərilə eyni işarələr.


Finikiyanın quzeyində qədim Bibl şəhərindən tapılan daş və tunc lövhə üzərində müxtəlif həcmli 10 yazını nəşr edən M. Dünan burada loqoqram və heca bildirən 115 işarə olduğunu aşkar etmişdir. Sonra bir çox əlifbaların törəməsinə təkan verən Finikiya əlifbasının məhz Bibl yazıları bazasında yaranması və bunların türk runikası ilə eyni işarələrə malik olması faktını nəzərə alanda Bibl yazıları böyük əhəmiyət daşıyır.... 


Bu yazılar yaranma tarixi baxımından da maraq kəsb edir. Belə ki, m.ö. III minilin sonu, II minilin əvvəlinə aid arxeoloji qatda tapılan yazılı lövhələrin bəzisi m.ö. XXII əsrə aid edilir. Həmin çağlarda sönməkdə olan Kür-Araz arxeoloji kulturunun lokal variantı məhz bu bölgələrdə ortaya çıxır və maraqlıdır ki, ilk dəfə sami mühitində işlənən Azər adına da Bibl yazılarında ('Azar-ba'l yazısı) rast gəlirik.


Hələlik şifrəsi açılmayan Bibl yazıları şərti olaraq sami dilinə aid edilir. Halbuki, bu yazı texnikasını mənimsəyən və sonralar samiləşmiş finikiyalıların ilkin dil mənsubiyəti də hələ müəyyən olunmayıb. Bibl heca yazısında işlənən işarələrin çoxu türk runik yazısının qrafik fondu ilə eynidir. Bu oxşarlığa əsaslanıb dil eyniliyi və yaxud eyni hərflərin eyni səsi bildirməsi haqqında fikir söyləmək olmaz. Lakin bu da aydındır ki, hər iki əlifba eyni mənşəli olub, yaranma tarixi baxımından da eyni dövrə aiddir. Bibl yazılarından törəyib, m.ö. XII-I əsrlər arasında Aralıqdənizi adalarına, Yunan və İspan ərazilərinə qədər yayılan finikiya əlifbası müxtəlif bölgələrdə tapılmışdır. Dəniz ticarəti ilə məşğul olan finikiyalılar bu əlifbanı ayrı-ayrı ölkələrə yaymış, Finikiya əlifbasını öz dillərinə uyğunlaşdırmağa çalışan ayrı-ayrı xalqların çeşidli əlifbaları ortaya çıxmışdır.


[Türk boyları ilə də Finikiya dənizçi-tacirlərinin kontaktı mümkün idi. Dolayı bəlgələrdən biri Kilikiyanın Əyricətəpəsi bölgəsində qədim Misir mənbələrində Qaratepe(t) adlanan indiki Qaratəpədə m.ö. VIII əsrə aid Finikiya yazısının tapılmasıdır]


Finikiya əlifbasının ilkin yayılma çağında İkiçayarasının quzey-batı bölgələrinə gəlib yerləşən samidilli arameylər burada işlənən sumer-akad mixi yazı sistemini yox, Finikiya əlifbasını mənimsədilər və m.ö. IX əsrdən bu əlifbanın samit hərfli variantını inkişaf etdirib bütöv regiona yaya bildilər. Hələb, Zəncirli, Dəməşq, Karkemiş bölgələrində kiçik bəylikləri olan arameylər buradakı sələfləri kimi qüdrətli dövlət qurmasalar da, onların yazısı fonetik əlifbaya yaxın olduğu üçün müxtəlif dilli xalqlar onu asanlıqla mənimsəyir, müəyyən əlavələr edib yerli variantlarını yaradırdılar. Bu əlifbadan törəyən Parfiya (parth), Siriya əlifbaları lokal bölgələrdə işlənsə də, missionerlərin Babildən tutmuş İran, Orta Asiya, Hindistana qədər aparıb çıxardığı soqd əlifbası doğu ölkələrdə daha çox yayıldı və bir çox yeni əlifbaların yaranmasına səbəb oldu. Soqd və ondan törəyən manixey, uyğur əlifbaları ilə türkcə yazılmış abidələrin olması bəzi yazı uzmanlarını türk runik əlifbasının mənşəyini də aramey-soqd xəttinə bağlamağa sövq etmişdir. Halbuki, türk runik əlifbası daxili strukturu, qrafik fondu və yazı texnikası ilə soqd əlifbasından ən azı 1500 il qədimdir.


Qaynağı uzaq keçmişdə olan türk runikası da zaman-zaman geniş ərazilərə yayılmışdır. Müxtəlif dövrlərdə onun izinə Azərbaycan, Quzey Qafqaz, Avropa, Orta Asiya, Sibir və Doğu Türküstan bölgələrində rast gəlmək olur. Bu əlifba əksər türk boylarının gündəlik yazı sisteminə çevrilməsə də, bir çox boylar müxtəlif çağlarda ondan istifadə etmiş, böyük zaman kəsiyini əhatə edən yazıların çoxu məhv olsa da, müəyyən qismi bu günəcən Avrasiyanın ayrı-ayrı bölgələrində qalmışdır. Türk əlifbasını Aralıq dənizi hövzəsində yayılmış əlifbalarla müqayisə edəndə aydın olur ki, türk əlifbası xeyli ortaq qrafik fondun daha qədim qismini saxlamışdır. Bu sxemdə yarıheca və fonematik əlifbaların yaranmasındakı ardıcıllığı və əlaqələri belə vermək olar:


[Məncə, Avropaya türk runik yazılarını hunlardan öncə saqa-qamər boyları aparmışdır, burada german və macar runik yazılarının qrafik fondu türk runikası ilə eyni olsa da, eyni hərflərin bildirdiyi səslər xeyli fərqlənir. Bu təbii olaydır, çünki əlifbanın ifadə etdiyi dil və ya dialekt fərqli olanda və ya eyni dilin daxilində səs quruluşu inkişaf edib dəyişəndə işarələrin bir qismi əvvəlki dildə olmayan səsləri bildirməyə xidmət edir. Hətta Göytürk xaqanlığının bir qolu olmasına baxmayaraq, Xəzər dövlətində istifadə edilən runik əlifbada da bir neçə hərf Orxon-Yenisey yazılarından fərqlidir.]






Əlbəttə, bu sxemdə bütün əlifbalar yox, yalnız türk boyları ilə birbaşa və dolayı əlaqəsi olan əlifbaların inkişaf xətti verilmişdir. Sxemdə verilən xətlər boyu biri digərinin yaranmasına səbəb olan və bir-birinə qarşılıqlı təsirlə yeniləşən hecalı, yarıhecalı və fonematik əlifbaların inkişafı üç əsas istiqamətdə inkişaf etmişdir. Sağ və orta cinahda Finikiya əlifbasından törəyən, sol cinahda isə türk runikası və ondan törəyən əlifbalar yer tutur. Yuxarıda deyildiyi kimi, bir əlifbadan digərinə keçəndə müəyyən fərqin ortaya çıxması zəruridir, lakin eyni mənşəli əlifbalar üzərində nə qədər dəyişmə əməliyatı aparılsa da, ümumi qrafik fondun xeyli hissəsi mühafizə olunur. Bunu biz 1991-də bərpa etdiyimiz latın qrafikalı Ortaq Türk əlifbasında gördük. Əslinə baxanda, biz bugün türk runikası ilə eyni mənşəli olan bir yazı sistemindən istifadə edirik. Finikiya əlifbasının bir qolu da yunan əlifbasının formalaşmasına təkan vermişdi. Əvvəllər bu bölgədə işlənən heca yazılarından fonetik əlifbaya yaxınlığı ilə fərqlənən yeni yunan əlifbası aramey yazısı ilə eyni çağda təşəkkül tapdı. Xristianlığın yayıldığı çağlarda isə yunan və aramey əlifbalarının təsiri ilə gürcü və hay əlifbaları yarandı.


[Hay əlifbasının mənşəyi barədə müxtəlif fikirlər vardır. M. Maştosun V əsrdə yunanlı kalliqraf Rufanın köməyi ilə tərtib etdiyi bu əlifbanın orijinal olmadığı, türk, yunan və aramey hərfləri əsasında yarandığı barədə ötəri şərh vermişdim («Azər xalqı», 295). Tanrının yardımıyla vaxt tapsam, gələcəkdə həmin şərhin geniş variantı, alban yazısının mənşəyi, nə üçün gürcü əlifbasının xutsuri (kilsə yazısı) qolundan fəqlənən ərən yazı qolunun mxedruli (baxadur) adlanması haqqında ayrıca məqalə yazmaq fikrindəyəm.]


Bir zamanlar uyğur boyları da türk və soqd əlifbalarından istifadə etmişlər. Əlifba dəyişikliyi dövrün siyasi-iqtisadi durumundan asılı olaraq baş verir. Bu olayda yazı texnikasının təkmilləşməyə olan meyli, mədəni səviyə və zamanın tələbi də mühüm rol oynayır. Bu baxımdan, bugün dünya xalqlarının ən çox istifadə etdiyi latın qrafikalı əlifbaların yayılma səbəbi qərb elmi və texnologiyasının müxtəlif ölkələrə ekspansiyası ilə bağlıdır. Ola bilər ki, yaxın gələcəkdə dünya xalqları vahid əlifbaya doğru axtarışlarda bulunacaqlar. Müasir əlifbalardan çoxunun qaynağında finikiya, onun da qaynağında Bibl yazıları durur. Bibl yazıları ilə eyni qaynaqdan törəyən türk runik əlifbası isə arxaik formasını və əsas qrafik fondunu saxlamaqla ayrı-ayrı lokal bölgələrdə kiçik fərqlərlə işlənmişdir. Bu əlifbanın Azərbaycan üzərindən Quzey Qafqaz və Orta Asiya-Qazaxstan-Güney Sibir istiqamətində aparılma tarixi m.ö.II minilin ortalarından başlanan quzey və doğu köçlərlə bağlı ola bilər. Hər halda, İrtış və İli çaylarının yaxınlığında tapılan sümük toqqa və gümüş qab üzərindəki arxaik türk runik yazısı m.ö.V əsrə aid olduğundan onun bu bölgələrə daşınması həmin tarixdən gec ola bilməzdi. 


Nəzərə almaq lazımdır ki,Yenisey yazılarının bir qismi m.ö.VII-IV əsrlərə aid olan balıq formalı daşlar üzərində yazılmışdır. Bu əlifba həm də ona görə qədimdir ki, ən qədim cızma-döymə yazı texnikası ilə ilkin ağac-daş yazı materialı üzərində yazılan düzxətli işarələrdir. Türk boylarının yazısı barədə qədim mənbələrin verdiyi məlumat məhz bu runik əlifba haqqında ola bilərdi, çünki m.ö. III-I minillərdə bir sıra türk boyunun Aralıqdənizi qıyılarında görünməsi arxeologiya, tarixi onomastika və başqa qaynaqlarda var. Tutarlı faktlardan biri də elə runik əlifbanın özüdür. Belə ki, türk runikası ilə eyni qaynaqdan yaranmış Finikiya əlifbası əsasında formalaşan Aralıqdənizi bölgələrində abc ilə başlanan əlifbaların qrafik fondu xeyli dəyişikliyə uğrasa da, onlardan bir çoxunun türk runikası qrafik fondu ilə eyniliyi və yaxın səsi bildirməsi faktı bu cədvəldəki müqayisədə aydın görünür.






Müqayisədən görünür ki, türk, etrusk, finikiya, aramey əlifbalarında eyni səsi bildirən çoxlu ortaq hərflər vardır. Bəzi hərflərin fərqlənməsi də təbii haldır, çünki əlifbalar dildən-dilə keçdikcə müəyyən dəyişmələrə məruz qalır. Türk işarələrinin yunan hərflərindən daha çox finikiya hərflərinə yaxınlığı hər ikisinin yunan əlifbasından daha əvvəllər yaranma tarixinin xronoloji yaxınlığı ilə bağlıdır. Türk yazısının sonralar İtaliyaya gedib, əsasən Toskana bölgəsində yerləşən etruskların əlifbası ilə yaxınlığı isə qədim türk (etrusk) boylarından birinin bu əlifbanı Kiçik Asiyadan ora aparması ilə əlaqəlidir. Etrusk əlifbası deşifrə olunsa da, ifadə etdiyi dil hələ açılmamışdır. Etrusk yazılarının yeni açımı və türkcə oxunuşu barədə «Azər xalqı» kitabında məlumat verdiyim üçün burada həmin məsələ üzərində geniş dayanmaq istəmirəm. Lakin bir şeyi burada qeyd etmək vacibdir ki, etrusk yazıları yaxın qonşuluğundakı yunan əlifbasından fərqli olaraq, türk yazılarında olduğu kimi, əsasən sağdan sola və bəzi yazılarda birinci sətir sağdan, ikinci sətir soldan, yəni bustrofedon üsulla oxunur. İndiyə kimi bu yazılarda etruskoloqların duya bilmədiyi imla qaydalarından biri də

işarəsinin sözayırıcı funksiyasıdır. Durğu işarəsi kimi nöqtə ilə yanaşı, həmin işarənin türk runikasından qalan bu
imla xüsusiyətini nəzərə alanda bir çox etrusk yazıları rahat oxunur.





[«Azər xalqı», 149-153; Bu məsələlər çapa hazırlanan «Etrusk-Türk bağı» bitiyində daha geniş şərh olunmuşdur.]  


Tas və gümüş qab üzərində yazılmış bu etrusk və türk yazısı təxminən eyni vaxta (m.ö.VI-V əsr) aid olsa da, türk yazısı əlifba sisteminin daha arxaik forması ilə seçilir: Etrusk-türk dil paralelliyi yazı qaydalarında da özünü göstərir. Məsələn, oğlan sözünün etrusk dilində sağdan sola oxunan (o)klan variantı yazılma qaydasına görə türk yazısından fərqlənmədiyi kimi, bəzi məqamlarda sait səslərin işarə olunmaması da hər iki əlifbada keçmiş yazı gələnəyidir:






[Yazılar bu mənbədən alınmışdır: Немировский, 1983, 69; Аманжолов, 1978, 83. Etrusk qabında mənim oxuduğuma görə, tasın (qabın) üzərindəki yazının qara it ilində çızılması (eşilməsi) və bu tasın yiyəsi Qunum adlı ərin (döyüşçünün?) Tuskak elindən olması məlumatı yazılmışdır («Azər xalqı»,152). Issık yazısını da biz belə oxumuşuq: «Koçu añısı ağ ebi oğuz ər için Uquzgü çizib».]


Azərbaycanda türk runik yazıları fraqmentlər şəklində tapılsa da, onların qrafik fondu arxaikliyi ilə diqqəti çəkir. Ə. Şükürlünün nəşr etdirdiyi Cəlilabad bölgəsində tapılmış ağırşak üzərindəki yazıda, həmçinin Yanıqlı kəndində tapıb üzünü köçürdüyüm yazı ilə İ. Doğanın verdiyi Qarakənd abidəsi arasındakı oxşar üslubda bu qədimlik aydın görünür:






Runik yazının mənşəyi haqqında söylənmiş fikirlər üç qrupa ayrılır: Birinci qrup türk runik yazının m.s. IV-VI əsrdə doğuya gətirilmiş parth, aramey və ya soqd əlifbasıından törədiyini, ikinci qrup türk damğalarından yarandığını, üçüncü qrup isə m.ö. II-I minillərdə Aralıqdənizi hövzəsində işlənən hecalı yazıdan törədiyini söyləyir. Birinci fikrin tərəfdarları faktlara deyil, gümanlara söykənir. Damğa xəttini müdafiə edənlər epizodik şərhlərlə kifayətlənməli olurlar. Faktik materiala söykəndiyi üçün əvvəllər tərəfdarı olduğum üçüncü fikri isə ilk dəfə elmi əsaslarla S. A. Amanjolov irəli sürmüşdür. Yuxarıda verdiyim Bibl-Türk işarə paralelliyi və finikiya, etrusk, yunan, aramey işarələri ilə türk runik işarələrinin müqayisəli cədvəli runik yazının Aralıqdənizi bölgəsində yaranması fikrini qüvvətləndirir. Lakin bu, runik əlifbanın türk damğalarından yaranması ehtimalını inkar etmir.


XIX əsrdən üzübəri V. Tomsen, A. Şifner, İ. A. Aristov, N. Q. Mallitski, E. D. Polivanov, A. C. Emre, İ. A. Batmanov, A. Bekmıradov və bir çox başqa alimlər runik əlifbanın qədim türk damğalarından yaranması fikrini bəzən güman, bəzən də qəti şəkildə söyləmiş və bir neçə örnəklə bu fikri əsaslandırmaq istəmişlər. Lakin onlardan daha əvvəl damğa-əlifba xəttini türkmən şairi Əndalıp «Oğuznamə» əsərində qələmə almışdır, çünki xalq arasında qədim çağlardan yazının 24 boyun damğasından törəməsi, boylara isə damğaların Oğuz-xan tərəfindən verilməsi inamı vardı.


Ümumiyətlə, əksər xalqların əlifbası bu və ya digər şəxsin adı ilə bağlanır. Doğrudur, bəzi tarixi şəxslər müəyyən milli əlifbanın yaranması və təkmilləşməsi üzərində işləmişlər. Belə ki, hay əlifbası Maştos-Rufan, kiril əlifbası Kiril-Mefodi və I Pyotr, qot əlifbası Vulfil tərəfindən işlənib cilalanmışdır. Lakin daha qədim çağlarda ortaya çıxan əlifbaların tanrı və ya ulu boybaşı tərəfindən yaranması mifi müxtəlif xalqlarda geniş yayılmışdır.


Bu miflərə görə, Oğuz-xan türk yazısını, Musa peyğəmbər yəhudi əlifbasını, Tot və İside Misir heroqlifini, Hermes yunan əlifbasını yaradıb. Belə miflər bəzən yarıgerçək şəkildə qədim tarixçilərin əsərlərinə də yol tapmışdır. Herodot yazır ki, yunanlılar yazı sənətini finikiyalılardan öyrəndilər, bu məlumatı təkrar edən Tasit etrusk əlifbasının da Demerat tərəfindən yaradıldığını qeyd edir. Əlbəttə, bütün bu məlumatlar diqqətə alınası qaynaqlardır, lakin gerçəklikdən uzaq olduğu üçün elmi tutalqa ola bilməz. Bu baxımdan, türk runik yazının Oğuz-xan tərəfindən yaradılması fikri yalnız xoş bir mifik güvəncdən başqa bir şey deyildir. Oğuzxan türk yazısının yaradıcısı yox, artıq ortalıqda olan bu yazını təkmilləşdirən və ya qədim türk mənbələrində deyildiyi kimi, runik yazı işarələrini 24 oğuz boyuna damğa kimi verilməsini gerçəkləşdirən ulu öndərdir. Məsələyə bu yöndə yanaşanda bəzi boy damğalarının doğrudan da, onların adındakı ilk səsi bildirən runik işarələr olduğunu aydın görmək olur:






Buradakı sxemə damğalara aid əvvəlki bölmədə verdiyim 11 oğuz boyunun damğaları ilə Azərbaycan damğaları arasındakı oxşarlığı əks etdirən bəlgələri də əlavə etsək, Oğuz-xan tərəfindən verilən və Kaşğari, Yazıcıoğlu, Rəşidəddin, Əbülqazi tərəfindən qeyd olunan boy damğalarının runik yazılarla əlaqəsi aydınlaşar. Türk runikasının damğalardan yaranması fikri daha maraqlıdır. Belə ki, Oğuz-xan çağında 24 oğuz boyunun damğasına çevrilən əksər runik işarələr daha qədim çağlarda işlənmiş damğalardan yarana bilərdi. Mindən artıq damğanı araşdıran L. İ. Lavrova görə, Qafqaz, Krım və Orta Asiya damğaları ilə türk runik yazısı arasında birbaşa bağın olduğunu söyləməyə əsas vardır.






Türkmən alimi A.Bekmıradov türk runikası ilə oğuz-türkmən damğaları arasında olan əlaqə haqqında söylədiyi fikri əsaslandırmaq üçün xeyli nümunə vermişdir. Lakin türk runik yazının yaranması tarixini Makedoniyalı İskəndərin yürüşündən sonrakı türk-yunan əlaqələrinin yaranması dövrünə aid etmiş və bunu Oğuz-xanla eyniləşdirdiyi hunların öndəri Mete ilə bağlamaq istəmişdir.  Damğa ilə runik işarələr arasında əlaqə axtaran C. Cəfərov isə Azərbaycan piktoqram və damğalarını oxumağa çalışsa da, vaxtsız dünyasını dəyişən alim tədqiqatın daxili sistemini qurmağa imkan tapmadı.


Türk runik işarələrinin qədim türk damğalarından törəməsi fikri elmi sübutdan hələlik uzaq olsa da, bu sahədə aparılan yeni elmi axtarışa işıq tutmaq üçün türk runik işarələrinə oxşayan və bəziləri də eyni olan Azərbaycan damğalarını verib, onları runik hərflərlə qarşılıqlı müqayisə etməyi gərəkli sayıram. Buradakı müqayisəyə digər türk bölgələrində də tapılan analoji işarələri əlavə edəndə həmin paralelliyin faktoloji dəyəri bir neçə qat artacaqdır:






Beləliklə, ortalıqda oğuz boy damğalarının runik işarələrdən, onların da qədim damğalardan törəməsi fikri vardır, lakin nəzərə alınmalıdır ki, damğaların çoxu daha qədim loqoqramlardan yaranmışdır. Sxemdəki nümunələrdən bəzisi əvvəllər də runik işarələrlə uyğun damğalar arasındakı oxşarlığa görə müqayisəyə cəlb edilmişdir. Böyük ehtimalla, Azərbaycan damğalarından bir qisminin göstərilən loqoqramlardan törədiyini düşünmək olar: Azərbaycan xalçalarında olan qədim loqoqram, damğa və runik işarələr artıq ilkin ifadə funksiyasını itirib naxışa çevrilmişdir. Lakin onların bugünə qədər donuq şəkildə olsa da, xalçalarda işlənmə gələnəyi göstərir ki, vaxtilə informativ yük daşıyan həmin işarələr Azərbaycanda geniş yayılıbmış. 


Runik əlifbanın və damğaların yayılma arealını tədqiq edən İ. Doğana görə, mərkəzləri Doğu Anadolu, Azərbaycan və Quzey Qafqazda Elbrusun çevrəsi olmaqla, bu əlifba loqoqram → damğa keçidi dönəmini Qafqazda keçirmişdir. [İ.Doğan. Runik yazının gelişim coğrafiyası (Əlyazması, səh.10).]  Tanınmış xalça uzmanı L. Kərimovun əksər bölgələri əhatə edən «Azərbaycan xalçası» kitabından loqoqram, damğa və runik işarələrə aid seçib verdiyim örnəklər runik yazının Qafqaz mənşəli olması ehtimalı üzərində ciddi düşünməyə sövq edir. Burada 30-dan yuxarı naxışın runik yazı işarəsi olduğu şübhə doğurmur.


Nəzərə alsaq ki, bunlar cəmi 28 xalça üzərindən seçilən işarələrdir, onda xalça sənətində runik işarələrin işlənmə tezliyinin də yüksək olması aydınlaşar. Kitabdakı sıra nömrəsi ilə verilən xalçalar üzərindəki naxışlardan haşiyə içinə alınan 1 №-li loqoqram-damğa düzümü xalçada bir neçə dəfə eyni ardıcıllıqla təkrar olunur, bu da həmin düzümün məhz loqoqram yazı olduğunu göstərir. 99 №-li işarələr sırasında isə haşiyə içinə alınıb, soldan sağa və sağdan sola oxunan işarələr k, t runik hərfləridir, çünki bu xalça Azərbaycanda ərəb əlifbasının işləndiyi XIX əsrdə toxunduğu üçün həmin hərflər kiril və ya latın qrafikası ola bilməzdi.






Xalça naxışlarından bir qisminin vaxtilə damğa-hərf olmasını görmək üçün onları runik yazıdakı eyni işarələrlə müqayisə etmək kifayətdir. Xalça naxışlarının tam olmayan bu örnəyi də aydın göstərir ki, runik yazı xalça sənətində geniş işlənmişdir. Digər məişət əşyaları üzərində də runik işarə-damğalar görünür. Məsələn, runik yazıdakı «z» Z hərfinin bir variantı olub, «dönərgə» (svastika) adlanan damğa-işarənin şəkli hələ V minilə aid Arpaçı arxeoloji abidəsində (Xalaf kulturu) gildən hazırlanmış qadın fiqurları üzərində vardır. Eyni şəkilli gil fiqurlar Şiraz bölgəsində IV minilin ikinci yarısına aid Tali-Bakun abidəsində də görünür. Bu şəkilləri yanlış olaraq, yerli əhalinin güya tatu döymə
gələnəyini əks etdirdiyini saymışlar. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, svastika təkcə gil qadın fiqurları üzərində deyil, ayrı sənət əsərləri, o sıradan saxsı qablar üzərində də vardır. Belə ki, Gəncəçay yaxasında m.ö. XIV-XI əsrlərə aid kurqanlardan çıxan keramika bunu aydın göstərir.






Prototürk çağından Azərbaycanda bəlli olan dönərgə işarəsi Ulduzla bağlı taleh anlamında işlənir. «Ulduzu söndü» deyiminin paraleli kimi işlənən «dönərgəsi döndü» deyimi qədim inancla bağlıdır. «Çərxifələk» ifadəsi bunun farsca tərcüməsidir. Türk boylarının miqrasiyası ilə ayrı-ayrı bölgələrdə ortaya çıxan dönərgə damğasının ilkin variantı Ulduz-Günəş və Tanrı simvolu olan (...kitaba bkz.) işarəsi ilə verilmiş, sonralar onun (...kitaba bkz.) işarəli variantları yaranmış dır. M. Tantəkin svastikanın və ondan yaranan xaç işarəsinin türklərə aid olduğunu yazmışdır. Bəzi uzmanlar isə xaç şəkilləri üzrə (...kitaba bkz.) keçidini arxeoloji bəlgələrdə izləyə bilmişlər. Qeyd etdiyimiz kimi, dönərgənin variantı runik yazıda «az» hecası ilə oxunan z hərfinə çevrilmişdir.






Runik yazının Azərbaycanda unudulması məsələsinə gəldikdə isə zaman-zaman bura gətirilən müxtəlif dinlərin və işğalçı yürüşlərin ayrıayrı əlifbalarla gəlməsi, yerli mədəni abidələr sırasında ən çox kitabların və digər yazı nümunələrinin məhv edilməsi ilə bağlıdır. Bu haqda tanınmış yazı uzmanı İ.Y. Qelb belə yazır: «Xalqın görünən simvolu onun dili və yazısıdır. Məhz buna görə, işğalçılar əsarət altına aldığı xalqın kökünü kəsmək üçün öncə onun yazılı söz xəzinəsini məhv edir». Bu olaylar dəfələrlə təkrar olunmuş gerçəklikdir və Azərbaycanda bunun izi ayrıayrı işğalçıların müxtəlif bölgələrdə qoyduğu yazı nümunələridir.


Türk runik əlifbasının yaşını aramey-soqd əlifbalarına bağlamaqla cavanlaşdırmaq istəyənlərin isə siyasi məqsəd güddüyü aydındır. Bəzən bu məqsəd açıq şəkildə söylənir. Hətta V-VI əsrlərə aid türk runik yazılarının tarixini VIII əsrə çəkməyi, əlifbanın yaranma yeri üçün isə Monqolustan versiyasını işləməyi tarixçilərə məsləhət görən İ.V. Kormuşin bunu, güya, türkologiyanın «inkişafı üçün» lazım bilir. Belə təbliğatın nəticəsidir ki, Batı Monqolustanıda m.ö.V-III əsrlərə aid Ulanqan abidəsinin 23 saylı basırığında tapılan qab üzərində boya ilə Elçi Baqu (və ya Elçi-başı) sözünü oxuyan V. A. Livşits bunu gec uyğur (VIII əsr) yazısı hesab etmişdir. Halbuki, arxeoloq E.A. Novqorodova bu basırıqda təkrar dəfn əlaməti olmadığını, yazılı qabın həmin m.ö.V-III əsrə aid toxunulmamış inventar içində qaldığını yazır. Müxtəlif yazıların mənşəyini tədqiq edən A. M. Kondratov isə türk yazısının sonralar meydana çıxmış soqd, avesta, pəhləvi (parth) və sair bu tip əlifbalardan törəməsi fikrini rədd edib, onu finikiya-aramey heca əlifbaları ilə ortaq sayır.


Türk dilinin səs və morfoloji quruluşunun qarşılıqlı əlaqəsi əsasında formalaşan türk runik əlifbasının daxili mexanizmi heca-səs sisteminə köklənmişdir. Dilin səs quruluşundakı diaxronologiya və fonemlərin birbirinə münasibəti bu əlifbadakı işarələr sistemində əks olunduğu üçün onun 3-4 minil bundan əvvəl yarandığını düşünmək olar. Fonemin özünü deyil, fonemi fərqləndirən əlamətlər sistemini əks etdirən runik əlifbanın fonoloji deyil, morfonoloji əsasda yarandığını söyləyən tanınmış türkoloq A. N. Kononov yazır: «Runik yazının yaranma tarixi və yeri hələlik həll olunmamış məsələ kimi qalır».


Təəssüf ki, m.ö.I minillikdə Azərbaycanda qabarıq görünən finuqor boylarının izi hələlik tədqiq edilməyb. Macar qaynaqlarında saqa-hun mənşəli hesab olunan və türk runikasından törəmə vaxtı hələlik aydın olmayan sekel-macar yazıları XVII əsrə qədər işlənmişdir. Vaxtilə macarlara qarışan bu boyun sekler (saklar) və sekel (sak eli) adlanması da diqqəti çəkir. S. İstvanın 1593-də yazdığına görə, Toskana bölgəsində Etruriya prinsinin kitabxanasında bir cilddə sekel yazısı varmış.


[Orkun, 663; Дирингер, 372; Macar alimi Eniko Siy sekel runikası haqqında yazır: «Древнее врезанное письмо венгров, имеющее тюркское происхождение и языческий характер, вышло из употребления, так как оказалось негодным для фиксирования связных текстов. Восточные венгры пользовались этим письмом вплоть до ХВЫЫ века» (Энико Сий, 10).]



Prof.Dr.Firudin Ağasıoğlu Celilov
9 Bitik (1) syf.150-163 (kendi sitesinden indirebilirsiniz.)




"Prototürk ve protoazer boylarınında damğa sisteminin yaranmasına piktogram "yazılar" da müeyyen imkan açmışdır. Türklerin Altaydan Ön Asiyaya değil, Ön Asiyadan altaya getmesini aks etdiren sübutlar sırasında arkeoloji belgelerle yanaşı, bu miqrasiyanı aydın gösteren dekorativ sanat eserleri "an üslubu", piktogram ve halı-kilim üzerinde nakışlarını tipologiyası, damğalar da vardır. ... Damğa sözünün ilkin semantikası neolit çağı prototürk toplumnda formalaşdığı üçün onun ilkin forması dab-tab kökünden -qa şekilçisi ile yaranan "dabqa - tabqa" şeklinde berpa olunur. Hemin kökden davar (tavar), tabor, tabun, tavla (tövle) ve sair bu kimi sözler yarandığına göre, onun "mal-hayvan", "mülk, var-dövlet" 
anlamlı polisemantik kök olduğunu düşünmek olar."
Prof.Dr.Firudin Ağasıoğlu - Doqquz Bitik: Azərbaycan türklərinin islamaqədər tarixi









Etrüsk - MÖ.520-500 ... yukarıda
Musul/Tali Bakun - MÖ.4000-3000 ... altta







24 Ekim 2016 Pazartesi

Macaristan-Sekel Türkleri - Hungarian-Szekel-Turks.(kitap)



Székely Magyar runic script Turkic origin


A székelység eredete (The origin of the Székely) 
* the SZÉKELY story - Huns - The Huns languages - Avars - Khazars, that controversy - Khazars, that Subareans - Khazars, that hephthalite empire - Blake or Vlachs? - Prince Csaba - Aladar, 
* the SZÉKELY STORY scene - the migration theory - Atilla city - Csigle field - the Transylvania etymology - the Szeklers in Transylvania, 
* Transylvania HISTORY: - The Scythian age - the Hun - Gepidia - The Lombards - the Avar age - Bulgarians - the Hungarian Conquest,
* Székely Magyar runic script Turkic origin

Így írtok ti magyar őstörténetet (So you write Hungarian prehistory)

A magyarság jelképei (The Hungarians symbols)

Székely rovásjelek hun tárgyakon (Székely runic symbols on hun objects)


About "Türk Dizabulost" in the article below PDF:

Istämi Qagan (Khagan) - İstemi Yabgu of West Gokturks/Turkish Khaganate: Brother of Bumin Qagan of Ashina (Aşina) Clan, founder of "Gokturk" Turkish Khaganate (AD 552-3 / 575-6) : Called in the Byzantinum cronicles as; "Sizabulus - Stembis Dizaboulos" and the meaning of İstemi is "The spirit of ancestors". - SB

The Holy Crown date of birth, place and application: Geza Varga
(in Hungarian language-PDF)



"Stamps represent God on Earth, the center of the Szekler - Hungarian" is the info they give.
(Szekler - Sekel Turks, descendants of Attila the Hun/Turk)
photos from link - link - link






*



Türkçe-Macarca dil akrabalığının temel çıkış noktası Runik alfabe idi. Sekel topraklarında Türk kökenli runik alfabe uzun süre kullanılmıştı. Rekonstrüksiyonu gerçekleştirilememiş olmakla birlikte bu durum bir tartışma ortamı yaratmıştır.

1992 yılında dil bilimci Géza Varga tarafından Budapeşte’de Yazı Tarihi Araştırma Enstitüsü [Írástörténeti Kutatóintézet] kuruluyordu. Géza Varga aslında bir jeolog olsa da tamgalar ve Macar runik yazısı konusunda iki kitap ve kırkın üstünde makale yayımladı. Sekel yazısının Türk kökenli olduğuna dair Bronz Çağı Yazısı [Bronzkori Írásbeliség] adlı editörlüğünü yaptığı kitapta beş çalışmasını sundu (1993).

Enstitü tüm dünya dillerinin merkezine Macarcayı almış ve araştırmalarını buradan yola çıkarak gerçekleştirmiştir. “Cennet dili” (Varga 1998: 21) olarak tanımladıkları Macarcanın kökenlerini incelerken Sekel runik yazısını temel almışlar ve elde ettikleri bulgularla Hun alfabesinin Sekel harfli Macar runik alfabesi olduğu sonucuna ulaşmışlardır (Varga 1998: 64). Enstitüye göre kendilerinin ulaştıkları verilerle karşılaştırıldığında akademik bilim çevreleri ya şimdiye kadar yaptıkları araştırmalarda uygun yöntemleri izlemediğinden doğru bir sonuç alamamış ya da bu konuya gerektiği önemi vermemiştir (Varga 2001: 39-40). 

Szeged University - TDD/JofEL Summer/Winter 2014, Tehlikedeki Diller Dergisi/Journal of Endangered Languages





ilgili:






Common Alphabet - Ortak Abece










Scandinavian Futhark - Anglo Saxon Futhorc - Gokturks Inscription - 
Szekler (Sekel-Turks: descandents of Attila the Hun-Turk) Inscription
Common Alphabet
Is Scythian-Turks Alphabet - 5th c BC Issyk Inscription. 



1 - 2600-year-old Issyk Inscription.
Two lines of Saka inscription that changed view on the history of the Türkic people

2 - Proto-Türkic rune-like inscription on silver cup
(Issyk Inscription)

3 - Issyk Inscription

4 - Issyk Inscription
The Runes of the Golden Man of Issik / A Hungarian reading





Turkish (Gokturk) inscription and Tamga (symbol-mark)







In Orkhon Monument, there are more then 100 
the word "Türk", both are correct.







ilgili:

"apparently at some time the humanity didn't speak any other language but Türkic."










Altay Kaya Resimleri A.İ.Martinov







ÖNSÖZ
(kitabın Türkçe baskısı için)


Değerli okur! Elinizde tuttuğunuz bu kitap, Türkiye’den çok uzaklarda Rusya Federasyonu’nun Güney Sibirya bölgesinde dağlarla çevrili Karakol Nehri kıyısında bulunan Dağlık Altay havzasının merkezinde kadim döneme ait Biçiktu-Boom kaya resimlerini anlatmaktadır. Coğrafi olarak bu yer, Avrasya Türk halklarının çağdaş yerleşimlerinin merkezi olarak kabul edilebilir. Çok uzaklarda, Kuzey-Doğu Asya’nın doğusunda, Lena Nehri’nin vücut bulduğu geniş alanlarında Türk halklarından biri olan Sahalar (Yakutlar) yaşıyor. Yakutların yaşadığı bölgenin güney ve batı kısmına doğru bozkırlarda Sayan Hakasları; Doğu Sayan vadilerinde bir Türk halkı olan Tuvalılar; onların yanındaki vadilerde ise Altaylılar yaşamaktadır.


Güney Sibirya bozkırları ve dağların eteklerinde Şor, Teleut ve Kumandin gibi azınlıkta olan bir kısım Türk etnik grupları da yaşamaktadır. Çin coğrafyası içinde bulunan Uygur Özerk Bölgesi ile Moğolistan’ın batı kısmında yaşayan Türklerin de bu tarihî bölge ile bağlantısı vardır. Batı Sibirya bozkırları ve ormanlarında, Tom Nehri boylarında azınlıkta olan Çulım ve Tomsk Tatarları ile Sibirya Hanlığı’nın soyundan gelen Sibirya Tatarları da yaşamaktalar. Batıya doğru, İdil ve Ural Nehirleri havzasını meydana getiren bölgede çok eski zamanlardan beri iki büyük Türk halkı Tatarlar ve Başkurtlar yaşamaktadırlar. Doğuda Altay ve kuzeyde Ural’dan başlayarak, güneye doğru uzanan Asya’nın büyük kısmında Türk kökenli Kazaklar, Kırgızlar, Özbekler ve Türkmenler bulunmaktadır. Kafkasya’da ve Batı İran’da büyük bir nüfusa sahip olan bir Türk halkı olan Azeriler yaşamaktadır. Batıda, Türkiye’de ise bu Türk halkları halkasını tamamlayan Türkler yaşamaktadır.


Türk halklarının tarihî kaderi, menşei, kültür gelişimleri faklı şekilde gelişmişti. Hayat tarzlarını geniş ölçüde etkileyen iklim ve tabiat şartları da oldukça faklı idi. Bu tabii şartların farklığından doğan sebepler onların dış görünüşlerine, çağdaş dillerine ve kültürlerine de büyük ölçüde yansımıştı. Saha Türkleri ile Azerbaycan Türklerinin dış görünüşlerinin bir birine hiç benzemeyişi gibi, Türkiye Türkleri ile Kazak Türkleri de bir birine benzememektedirler. Asya’nın kuzeyi, Sayan ve Altay dağları, Kazakistan Bozkırları veya Türkiye ve Azerbaycan’ın güney bölgelerinde Türk halklarının yaşadıkları coğrafi ve iklim şartları farklıdır. Çağdaş devlet ve toplum yapıları da farklıdır.


Atatürk tarafından kurulan Türkiye Cumhuriyeti; Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra kurulan Kazakistan, Azerbaycan, Türkmenistan, Kırgızistan ve Özbekistan Cumhuriyetleri ile Rusya Federasyonu’nun üyeleri olan ve Rusya Federasyonu kanunları çerçevesinde kendi hükümetleri, seçim kurumları, bayraklar, millî bayramları, dil, edebiyat ve kültürleri ile gelenek ve kanunları olan Tataristan, Başkurdistan, Saha, Hakas, Tuva ve Altay Özerk Cumhuriyetleri mevcut Türk dünyasını meydana getirmektedir. Bu, günümüzde sahip olduğumuz bir gerçek durum...


Türklerin tarihi çok yönlü ve karmaşıktır. Her bir Türk halkının tarihî göçü bir birine benzemeyen tarafları mevcuttur. Her bir Türk halkı, azınlıkta olsa bile, çok özel ve eşi emsali bulunmaz özelliklere sahiptir. Meselâ, Kurıkan Türkleri’nin esrarlı bir şekilde kuzeye göçü, onların daha önceden alışık olmadıkları orman ortamında yaşamaları ve Saha ulusunun oluşumu; Büyük Göç döneminden beri bu topraklarda yaşayan Hakas Türklerinin, Tuvalıların ve Altaylıların atalarının durumu… Sibirya bozkırlarında ve ormanlarında yaşayan, ancak kökeni olarak Türk olmayan diğer halkların Türkleşmesi süreci yeteri kadar araştırılmamış; sır dolu bir konu olarak durmaktadır. Türklerin ve diğer halkların oluşumu Kavimler Göçü dönemine, hatta daha önceki dönemlere kadar uzanmakta; Orta Asya ve Eski Hunlarla bağlantılıdır.


Avrasya tarihinde Türklerin aktif bir rol aldığı dönem, M.S. 1. binyılın ortalarına rastlar. Hun önderlerinden biri olan Aşina, göçebe Türk kabilelerini Dağlık Altay’a 460 yılında getirmişti. Altay’da Aşina Türkler çevresinde bir yerel kabileler birliği oluşmuştu. Bu kabileler Pazırık’taki kurganları ile bilinen Pazırık kültürünün mirasçısı olan nesilleridir. İlk Türk devletinin (552-745) temeli böyle oluşmuştur. Bu ilk oluşum, Türklerin önderliğini ve Türk adını kabul eden yerel kabilelerin Birliği idi. “Türk” etnonimi ilk Türk devletine dahil olan halkların adı olmaya başladı. Türklerin ilk önderleri olan A-hsien (Aşien) Şad, Bumın ve T’u-wu (Tuu), Göktürk devletinin askerî ve siyasî teşkilatlarını kurdular. Bu devletin ana politikası, sınırlarını genişletmek, diğer halkları üzerinde askerî üstünlük sağlamak; bunun tabii sonucu olarak da bir nevi Türkleştirme ve Türk dilinin yayılmasını sağlamak idi. Neticede 556 yılına doğru bütün Orta Asya Türklerin hâkimiyeti altına girmişti. Hakanın karargâhı Altaylardan Orhun Nehri tarafına taşınmış oldu. 560’lı yıllarda Orta Asya devletleri Türklerin hâkimiyeti altına girmiş oldu; Mukan Han’ın (553-572) döneminde, Türklerin hâkimiyeti Kuzey Çin Chou ve Ch’i (Çi) devletlerini de kapsıyordu. 571 yılında İpek Yolu’nun denetimi için Bizans’la ittifak kurulmuş, 576 yılında Karadeniz kıyılarına ulaşarak Hersones’i kuşatmışlardı. 571 yılından sonra Türk dünyasının sınırları güneyde Amuderya kıyılarına kadar uzanmıştı. 6. asrın sonu, 7. asrın başlarında hâlâ güçlenememiş olan ilk Türk devleti kriz içerisinde idi ve parçalanmaya doğru gitmekteydi. Bölgenin büyüklüğü, çeşitli halkların devlet bünyesine dâhil edilmesi, göçebe aristokrasinin hâkimiyeti, ayaklanmalar ve Çin ile savaşlar gibi sebepler devleti zayıflatıyordu.


Bunun neticesinde devlet bir birine düşman Doğu Göktürk (Orta Asya) ve Batı Göktürk Hanlıkları’na ayrılır. Ancak Kapgan Han döneminde 7. asır sonu ve 8. asrın başlarında Göktürk hâkimiyetinin yeniden güçlendiği görülmekteydi. 8. asrın başında Kültegin, Tang imparatorluğu dönemi Çin ile 618 yılından beri sayısız savaşlarda Türk Hanlığının egemenliği için mücadele etmek zorunda idi. Bu durum Türk devletinin büyük ölçüde güç kaybına yol açmıştı. 745 yılında devlet parçalanmış ve Uygurlar tarafından ortadan kaldırılmıştı. Bu, Türk tarihinin başlangıcında yaşanan hadiselerdi. Türk halkların tarihi ve Türk kültürünün pek çok önemli olayı bununla bağlantılıdır. Göktürk ulusunun temelleri, parçalanmaya başlayan Asya ve Doğu Avrupa halklarının diğer etnik gruplarına karışarak, kendi etkisini genişletmeye başlaması ve diğer kültür miraslarının benimsenmesi ile zenginleşmeye devam etmişti. İlk devletin başarıları, çok kültürlü çağdaş Türk halklarının genel temelini oluşturmuştu. Ural, İdil ve Kafkasya’ya kadar uzanan Türk dünyası toprakları, kültürel ve maddî değerleriyle İdil Bulgarlarının; yapısı ve kültürü açısından karmaşık olan Hazar devletinin var oluşu zamanlarda Türklerin manevî ve maddî kültürünün temelleri atılmış oldu. Türk kültürünün maddî ve manevî temeli o zamanda atılmış oldu.


Türk halklarının birleşmesi ve Avrasya nüfusunun Türkleştirilmesinde Göktürk Orhun-Yenisey yazıtlarının oluşumu ve yayılması en büyük etken idi. Göktürk yazıtlarının yer aldığı tabiî ve kutsal mekânlar bugüne kadar ulaşmıştır. Anlaşıldığı üzere, Göktürk yazıtları çok daha geniş bir sahaya yayılmıştı. Bu yazıtlar ancak taşlarda muhafaza edilmiştir. Yazıtlar ahşap, deri ve ağaç kabuklarında da yer alıyordu. Türk halklarının kahramanlık destanlarının mitolojik ve tarihi hadiseler temelinde ortaya çıkması çok önemli bir kültür unsuru olarak değerlendirilebilir.


Bugünlere ulaşan kaya resimleri Güney Sibirya’da muhafaza edilmiştir. Bu anıtlar eski tarihin ve kültürün izleridir. Onların sayısı çok ve her halkın benzer anıtları mevcut. Tarihî hafızayı barındıran bu anıtlar çok farklı olabilir. Kadim kaya resimleri, ayrı bir kabile veya tüm halk için büyük önem taşıyabilir. Ama hepsinin ortak bir özelliği, muhakkak doğa ile olan bağı ve kültürün önemli ve değerli bir parçası olan cenaze törenleri, anıtları ve tarihin daha eski dönemlerini yansıtan unsurları ihtiva etmesidir. Kaya resimlerinin temel özelliği, Türk görsel sanatının eşi emsali olmayan üslubunu, resmin mitoloji ve kahramanlık destanlarıyla olan bağlantısı bugünlere aktarmasıdır.


Güney Sibirya, Orta Asya ve Kuzey Kafkasya bölgelerinde tanınmış kaya resmi sanatı arasında kitabımızın konusu olan Biçiktu-Boom kompleksi çok önemli bir yer teşkil etmektedir. Biçiktu-Boom, resim sayısı açısından en büyük anıt olarak değerlendirilebilir. Bu eserde 844 kompozisyon resim ve genellikle onlarca ayrı resimden oluşan tasvirler bulunmaktadır. Aslında resimlerin sayısı daha çoktu. Taş oldukça yumuşak olduğu için tahrip oluyordu. Dolayısıyla resimlerin bir kısmı zamanla tahrip olarak kayboluyordu. Bu anıtın Türk kadim tarihinin bölgesinde bulunması durumu da dikkate alınmalıdır.


Muhtelif dönemlere ait ve farklı yöntem ve üslupla yapılmış resimlerin incelenmesi, resim sayısı az olan diğer anıtlardan daha sağlam sonuçlara ulaşmaya imkân sağlıyordu. Çok sayıdaki resimler arasından Hun döneme ait resimler tespit edilmiş; Kavimler Göçü zamanına ait iki çeşit tasvir tespit edilmiş: Hunlar tarafından sürülmüş İskit-Sibirya toplumunun mirasçıları tarafından İskit üslubunda yapılmış resimler ve Dağlık Altay’a gelen yeni topluma, Hunlara ait resimler. 6-8 yy. Göktürk dönemine ait kaya resimleri ve 9-12 yy. dönemi, Kırgızlar ve Cungarlar ile mücadele sahnelerini yansıtan resimler tespit edilmiş. Biçiktu-Boom kaya resimlerinden ilk defa Türk mitoloji tasvirlerini belirleme imkânı sağlanmış oldu. Av, hayvanların otlatılması, yarışlar gibi hayattan resimler ilgi çekicidir.


Biçiktu-Boom ile ilgili bu kitap neden Türkiye’de yayınlanıyor? Bu sorunun cevabı çok basit. Tüm Türk dünyasında Biçiktu-Boom gibi genel Türk tarihi ve kültürünü simgeleyen başka bir anıt yok…

Prof. Dr. A.İ. MARTINOV










GİRİŞ


Karakol ve Ursul dağı nehirlerinin birleştiği Dağlık Altay’ın orta kısmında kaya resimlerinin bulunduğu Biçiktu-Boom kayaları bulunmaktadır. Bu kayaların bulunduğu bölgenin yakınlarında aynı adı taşıyan bir de köy var. (1. RESİM) Çeşitli tasvirler ihtiva eden gruplar halindeki yaklaşık bin resim, araştırmacılar tarafından farklı yıllarda kopyalanmıştır. Biçiktu-Boom, tek kelimeyle Dağlık Altay’ın tarihî ve kültür mirasıdır. Keşfedilen resimlerin bir çoğu Dağlık Altay ve Orta Asya tarihinin farklı dönemlerine aittir. Bu resimlerde milâdi yıllara geçiş dönemindeki Hunlara ve 6.-8. yüzyıllardaki Göktürk dönemine ait; ayrıca Dağlık Altay’ın Uygur Kağanlığına dâhil olduğu dönem, Yenisey Kırgızları ile mücadele dönemi ile Dağlık Altay’ın Cengiz Han ve Cungarya imparatorlukları içerinde yer aldığı dönemin tarihî gelişmeleri yansıtılmaktadır. (2. RESİM) Dağlık Altay’ın tarihi çok yönlü ve oldukça karmaşıktır. Kaya üzerinde mevcut bu resimlerin asıl değerini, Dağlık Altay tarihî hadiselerinin dolaylı da olsa, bir şekilde Türk, Ural-Altay ve Hint-İran mitoloji unsurlarıyla iç içe geçmiş tasvirlerinden meydana gelmiş olması oluşturmaktadır.







Bizim temel amacımız, Biçiktu-Boom kaya resimlerindeki bu tasvirlerin içerdiği konu ve manayı anlayabilmektir. Fakat kaya resimlerinin, elbette resimli bir tarih ve bir destanın süjesi olmadığını da dikkate almak gerekmektedir. Bu özel bir sanat ve bir tarihî dönemin önemli tasvirlerini defalarca tekrarlayan gelenekli kadim sanatın özelliklerini taşımaktadır. Hun devri ve M.S. 1. yüzyıldan sonraki dönemlerde süvari veya yaya asker tasvirleri, savaş sahneleri, geyik tasvirleri Türk ve İskit-Sibirya sanatının önemli birer sembolüdür.


Kaya resim sanatı ile taşlar üzerine yapılan resimlerde bir milletin manevî kültürü yansıtılmaktadır. Dağlık Altay’ın tabiat, kültür ve tarihinin muhteşem bir abidesi olan tasvirleri ve bu tasvirlerden Biçiktu-Boom kaya tasvirlerinden oluşan muhteşem yapı önümüze serilmektedir. Kaya resim sanatı için tabiatın önemi çok büyüktür. Tasvir için çıplak, oldukça düz ve uygun yüzey gerekir. Kaya oldukça yumuşak olmalı. Kaya çıkıntılarının güneye bakması ve iyi aydınlanması da önemli bir gerekliliktir. Bu özellikler kaya resim sanatı için çok büyük önem taşıyordu. Bunun dışında bölgenin kendisi de, yani bizatihi dağ, kayalar, dereler ve tüm mekân da milletin tarihî veya epik hafızasının taşıyıcıları olabilme kabiliyetine sahip olmak zorundadır. Ayrıca, kayalar çok gösterişli ve muazzam olmalıdırlar. Biçiktu-Boom kayaları, sayılan bütün bu
özelliklere sahiptir. (3.-6. RESİM) Kayalar, Karakol Nehri’nin güzel vadisine bakıyor. Abide tek başına değil, farklı zamanların muhtelif arkeolojik eserlerinin arasında bulunmaktadır. Karakol vadisindeki köyün tam kıyısında, eneolitik devre ait bir mezarlık bulunuyor. Mezarlık taşlarında aynı noktada birçok rengin kullanıldığı ender tasvirler yer alıyor. (KUBAREV, 1988) 


M.P. Gryaznov tarafından 1927 yılında Ursul Nehri’nin yakınlarında Şibe’de yapılan kazılarla keşfedilen kurganlar ve Kulada yakınlarında, Karakol Nehri’nin sol yakasında M.Ö. 1. yüzyıl, İskit dönemine ait ünlü Başadar kurganları mevcut. (RUDENKO, 1960, s.14, 22-41) Orta Altay’da, Ursul vadisindeki Tüekta köyü civarında S.İ. Rudenko tarafından İskit devrine ait başka bir kurgan incelenmişti. (RUDENKO, 1960, s.93-108) Bu kurgana mücavir birkaç kilometre uzağında kaya abideleri bulunmaktadır. Bunlar arasında V.N.Elin ve Gorno-Altaysk Üniversitesi araştırma heyeti tarafından incelenen, Kulada köyü civarında Kızıl-Tal’daki kaya resmi yapıları mevcuttur. (ELİN,1995, s.182) Onguday kasabası Ozernoye (Göl) köyü civarında bulunan bir arkeolojik yapı da dikkate değer. (ELİN, 1991, s.147) Kaya resimleri Biçiktu-Boom’un etrafındaki bölgelerde, Teneş vadisinde, Talda deresinin yanındaki kayada, Booçi köyünün civarlarında ve Booçi köyüne giden yolda, Karakol Nehri’nin sol yakasında tam yolun üstünde Süterlü resimleri ile ünlü pek çok kaya bulunmaktadır. Biçiktu-Boom işte böyle bir ortamda yer almaktadır.








Bu eserde 20. asrın sonunda başlayan ve 2005 yılında tamamlanmış olan kaya resimleri araştırmalarının sonuçları yer almaktadır. Biçiktu-Boom kaya resimlerinin tamamına yakını burada verilmektedir. Ancak iki duruma dikkat çekmeliyiz. Öncelikle, tasvirlerin büyük bir kısmı maalesef muhafaza edilmemiş. Maalesef, kayanın özelliklerinden ve antropogen etkisinden dolayı, yani bizim cehaletimizden ve tarihî hafızasızlığımızdan dolayı çoğu resimler kısmen tahrip olmuş. Diğer taraftan, farklı yıllarda yapılan çalışmalar sırasında tüm resimli taş yüzeylerinin dikkate alınıp alınmadığından tam olarak emin olamıyoruz. Ayrıca, Biçiktu-Boom tasvirlerin yoğunlaştığı kayadan, yıpranmaktan dolayı ayrılan kaya parçalarındaki resimler de dikkate alınmamıştır.


Bu kitabın iki ana amacı var. İlk olarak, kaynakları yayınlamak, yani resimleri tespit etmek; ikinci olarak, onların açıklanması ve resimlerin grafik olarak kopyalanması. Çünkü bu tarih ve kültürün bu taşınmaz abide resimleri, sadece belli bir uzmanlar grubunun ve yakınlarda ikamet eden ve buraları ziyaret edenlerin değil… Dağlık Altay’ın ve Orta Asya tarihî kültür bölgesinin tarihi ve kültürünün abidesi olarak layık olduğu yeri alması gerektiğini düşünmekteyiz.




TARİH VE KÜLTÜR MİRASI NASIL İNCELENDİ


Biçiktu-Boom , uzun yıllar öncesine uzanan bir araştırma tarihine sahiptir. Araştırmaların büyük bir kısmı 20. yüzyılda yapılmıştır. Orta Asya araştırmacıları G.N.Potanin, A.V.Potanina ve N.M.Yadrintsev’in çalışmalarında Biçiktu-Boom ile ilgili herhangi bir bilgiye tarafımızdan rastlanmamıştır. Altay arkeolojisini araştıran V.Radlov’un çalışmalarında da herhangi bir bilgiye rastlamadık. Bilindiği gibi, V.Radlov’un ilgilendiği alan kurganlar gibi klasik arkeolojik eserler ve somut arkeolojidir. V.Radlov’un, farklı devirlerin eski eşyalarını ve kadim Türk Runik yazılarını araştırdığını söylemek, doğru bir tespittir. Biçiktu Boom gibi kayaların üzerindeki resimler onu pek ilgilendirmiyordu. V.Radlov, bilim alanında en az iki olağanüstü başarının sahibidir. Sibirskiye Derevnosti adlı dergi dizisinde 19. yüzyılın sonuna kadar bilinen somut arkeolojik materyallerin bir kısmının tamamına yakın bölümünü hazırladı ve yayınladı. (RADLOV, 1988-1902) İkincisi, unutulan Göktürk yazıtlarını deşifre etti.


20. yüzyılın başlarında, Dağlık Altay’ın kaya resimleri gibi çok ender görülen arkeolojik abidelere de bilimsel bir ilgi oluşmaya başlar. Kaya resim sanatı, arkeologların bilimsel araştırma alanı oldu. Gerçi, kaya resim sanatı abideleri tam olarak arkeolojik eserler sayılmazlar. Çünkü onlar genel arkeolojik nesneler gibi toprak içinde gizli kalmamış; dolayısıyla bilinenden farklı araştırma yöntemi gerekmektedir. Kaya resimleri, genel manasıyla geçmişin resimlere dökülmüş manevi kültürünü oluşturur.


Biçiktu-Boom kaya resimleriyle ilk ilgilenen, bazı resim kompozisyonları ve figürleri ilk kopyalan Altay ressamı G.İ.Çoros Gurkin idi. Altay kaya resim sanatı araştırmalarının en önemli dönemi onun faaliyetleri ile doğrudan bağlantılıdır. Ressam, Altay boyunca yaptığı uzun geziler sırasında Altaylıların gelenekleri ve yaşayış tarzlarıyla ilgili geniş ve önemli bilgiler topluyordu. Kaya resimleri de zaten onun ilgi alanında idi. Meselâ, G.İ.Çoros-Gurkin yeni resimleri bulabilmek amacıyla Katun’a 1902-1903 yıllarında özel geziler yapmıştı. Bugün bilinen çoğu resimleri de Çoros-Gurkin kopyalamıştır. (ERKİNOVA, KUBAREV, s.88) G.İ.Çoros Gurkin tarafından kopyalanan petroglifleri bugün Altay Cumhuriyeti Milli Müzesi arşivinde ve Altay Eyaleti Barnaul şehrinde Devlet Sanat Müzesi’nde bulunmaktadır.


1922-1926 yıllarında Barnaul’lu öğrenciler, A.V.Anohin’in önderliğinde, Altay’da beş yıl boyunca yaz aylarında araştırma gezisi yaptılar. Onların araştırma alanı Kuzey Altay’ın Ursul Nehri boyunca uzanan, Onguday köyüne ve Çulışman Nehri boyunca uzanan Telets Gölü’ne kadar devam eden bölge oluşturuyordu. Bilimsel yöntemleri bilmedikleri halde, bu gruplar “kayalar üzerindeki yüz resimden fazlasını inceledi. Ancak, bu çalışma (Pisanitsı) Altay ile ilgili araştırma kaynaklarında henüz yer almamıştır.” (OSTROVSKİH, 1927, s.185) Ancak, bu izcilerin çalışma sonuçları el yazısı olarak U Plemyon Altaya adlı külliyatta yer almıştır. Bunların içinde kadim abidelerin resimli güzergâh haritası da mevcut. Bu külliyat yayınlanmak üzere Moskova’ya Eğitim Bakanlığı’na gönderilmiş olmasına rağmen, bu çalışmanın akıbeti hakkında bugüne kadar maalesef bir bilgi alınamamıştır. Eğitim Bakanlığı ofislerinin birinde kaybolmuş da olabilir, kim bilir?


1930’lı yılların başlarında G.İ.Çoros-Gurkin Biçiktu-Boom kayalarına defalarca gitmiştir. 1930 yılı yazında Sibirya Araştırma Vakfı tarafından bir Altay etnografik gezisi düzenlemişti. Bu geziye diğer etnograflar ile birlikte G.İ.Çoros-Gurkin de katıldı. O, bu gezide Biçiktu-Boom taşlarından birkaç tasvir ve sahneyi resmetmişti. Çoros-Gurkin tarafından yapılmış “Biçiktu-Boom kaya resimleri sayı olarak çok olmazsa da, abide kayaların bir kısmı tahrip edilmiş olduğu için bugünlerde büyük önem taşımaktadırlar.” (ERKİNOVA, KUBAREV, s.88) Tasvirlerin bir özelliği de orijinal oranlarda bütün detayların verilerek resmedilmiş olmasıdır. G.İ.Gurkin’ın Pisanitsı adlı resim albümü Altay Cumhuriyeti’nde Anohin’in adını taşıyan Milli Müze’de bulunuyor. 1930 yılında Biçiktu-Boom petrogliflerinden kopyalanmış resimler bu albümde mevcut. 


G.İ.Gurkin, petroglif resimlerini kurşunkalemle kağıda geçiriyordu. Ressam, kaya resimlerinden beğendiklerini kopyalıyordu. Yaptığı resimlerde kaya resimlerinin üslubunu ve özelliklerini tam olarak yansıtabilmiş olması onun ustalığını gösterir. Ancak, bu resimlerin çoğu bugün Biçiktu-Boom’da artık yok; sadece G.İ.Çoros Gurkin’in resimlerinde muhafaza edilmiştir. G.İ.Çoros- Gurkin tarafından resmedilen ve Altay Milli Müzesi’nde bulunan 10 resim ile Biysk Halkbilim Müzesi’ndeki bir resim, R.M.Erkinova ve G.V.Kubarev tarafından Graffiti Biçiktu-Boma adlı eserde yayınlanmıştır. (ERKİNOVA, KUBAREV, s.88-97) Fakat G.İ.Çoros-Gırkin’in tüm resimleri yayınlanmadı. 


Resimlerin büyük kısmında yapılış tarihi olarak 22-29 Ağustos 1930 tarihi görünmektedir. Bazılarında ise, tarih gösterilmemiştir. Çoros-Gurkin, Biçiktu-Boom’da büyük ihtimalle 1930 yılı 21-30 Ağustos tarihleri arasında bulunmuştu. Bütün resimlerde kendisi tarafından yazılan Piçiktu-Taş veya Biçiktu-Boom, Karakol Vadisi veya sadece Karakol ibareleri yer alıyordu. 


G.İ.Çoros Gurkin’ın resim arşivi her açıdan çok değerlidir. Öncelikle, Çoros- Gurkin’in kendisi Altaylı’dır. Eğitimli, kendi tarihini ve kültürünün değerini bilen bir insan olarak G.İ.Çoros Gurkin’ın bu abidelere merak salması elbette ki boşuna değil. Resimlerin Dağlık Altay’ın kültürel-tarihî değerleri arasındaki yerini ve anlamını muhakkak biliyordu. Seyahatlerinde o yalnız değildi. Resimlerden birinde el yazısıyla “refakat edenler 10 yaşındaki Yanar Mıjlakov ve 17 yaşındaki Azan Nonukov” olarak not ilave etmişti. G.İ.Çoros-Gurkin taşlardaki resimleri aynen bire bir kopyalıyordu; Ayrıca, ressam oluşu ona kaya resimlerinin en ince detaylarını tamamlaması, bazı durumlarda hayvan tüylerine kadar resmetmesi ve 7. resimde de görüldüğü gibi elbise detaylarını dahi vermesi imkânı sağlıyordu. Elbette, bir ressam için bir resmin kağıda aktarması sıradan ve alışık olduğu bir iş. 20. asrın başlarında resim kopyalama yönteminin olmadığı dikkate alınırsa, doğru bir karar. 1954 yılının envanter kitabında bu resimler diğer etnografik resimler ile 1004-1095 numaralarıyla kaydedilmişti.





En önemli tasvirler üzerinde durmakta fayda var. Onların arasında “atı ile bir adam” figürü fark ediliyor. (7.RESİM) Bu, sıra dışı bir resim. Duran bir adamın cepheden görünüşü. Yüzü yuvarlak. Kulakları, ağzı, burnu ve çenesi görülüyor. Elinde Türk heykellerini tutan kaide parçasını tutuyor. Başında geniş kenarlı hafif bir şapka var. Üzerinde yakalı bir hilat. Kemerinde kamçı veya hançere benzeyen bir nesne takılı. Atın gemi vurulmuş ve eyerlenmiş. Koşan geyiğin resmedilme tarihini kronolojik olarak belirlemek çok zor. Uzun gövdesi, kalın, çatallı boynuzları, ayak kısmı tamamlanmamış. Hayvanın boynunda gür tüyler görülüyor. Arşiv materyallerin arasında “Çoros-Gurkin. Piçiktu-Taş (Karakol), 29 Ağustos 1930” imzalı kağıt üzerine yapılmış benzer iki tane daha resim bulunmaktadır. (9.10. RESİM) Resimlerin birinde, saçı dağılmış bir atlı figürü tasvir edilmiş. Süvari, kuvvet gerektiren bir yayla geyiğe atış yapıyor. Ok düdüklü, atlının arkasındaki sadakta daha beş tane ok var. Atın yelesi kirpi iğneleri gibi; kuyruğu çam ağacına benziyor. Kağıdın tamamına yakın dikey olarak eş kenar dörtgen şeklindeki temren görülür. Diğer kağıtta kare şeklinde taranmış olarak aynı resim mevcut. Ayrıca bir şaman davulu ilave edilmiştir. (10. RESİM) 








Aynı davul 22 ağustos 1930 tarihli başka bir kağıt resimde de (kayıt No 122) bulunmaktadır. (11.RESİM) Başka bir kağıt üzerinde (12. RESİM) çatal boynuzlu bir geyiğe yayla atış yapan, cepheden bir adamın figürü resmedilmiş. Başka bir kağıtta (13. RESİM) G.İ.Çoros-Gurkin tarafından, büyük ihtimalle Biçiktu-Boom’un farklı bölgelerinde yapılmış resimler toplanmış. Üstte ayakları bükülmüş, büyük boynuzlu, kare şeklinde taranmış geyik figürü, altta iki insan figürü, şematik olarak resmedilmiş bir koç ve koşan geyik ve uzun çatallı boynuzlarıyla koşan bir geyik figürü görülür. 


G.İ.Çoros Gurkin tarafından Biçiktu-Boom’un farklı cephelerinden kopya edilmiş çeşitli resimleri 22 x 35 santim ebadındaki üç büyük kağıtta resmedilmiş. (14-26. RESİM) Bu resimde elbiseli ve şapkalı insanlar; ağaca bağlı bir at, geyikler ve atış yapan bir süvari de görülüyor. Ayrı bir kağıtta (15. RESİM) üç boynuzlu geyik ve at tasvir edilmiş. Figürler taranmış. Büyük ihtimalle bu tasvirler farklı yüzeylerden resmedilmiş. 16. resimdeki tasvirler tamamen farklı bir şekilde görülüyor. Büyük ihtimalle bu bir av sahnesi. Sağ tarafta ikisi boynuzlu, birisi boynuzsuz geyikler koşuyorlar. Ortada büyük bir şaman davulu görülüyor. Altta kompozit yayları ile iki okçu görülmekte. Okçulardan biri sağa doğru koşan geyiklere atış yapıyor, diğeri ise, boynuzsuz bir geyiğe isabet ettiriyor. Okçuların arasında sakallı bir keçi duruyor.










40’lı yılların sonunda, Maddi Kültür Enstitüsü Külliyatı’nda, Sibirya arkeologu P.P.Horoşih’in Dağlık Altay’ın kaya resimleri ile ilgili bir makalesi yayınlandı. (HOROŞİH, 1949) Bu makalede tarihte mevcut olan Dağlık Altay’daki resimli kaya abidelerinin hepsini açıklamıştı. Biçiktu-Boom kaya resimleri ile ilgili de kısa bilgi vermişti. Geçen asrın 50’li yılların başında Altay Dağları adlı sinema belgeseli için çekim yapan A.İ.Minorskiy Altay’da çalıştı. Esas işi dışında kadim kaya resimleri ile de ilgileniyordu. O zamanlarda bilinen kaya üstü resimlerinin bir kısmını kamera ile çekti. Bunlardan en ilginç olan bir grup tasvir daha sonra yayınlanmıştı. (MİNORSKİY, 1951, s.184-188) A.İ.Minorskiy, Altay’ın farklı bölgelerinde 20 tane kaya-abideden söz eder, ama makalesinde sadece iki tanesinden, Kulada köyü civarındaki Karakol Nehri vadisi ve Biçiktu-Boom ile ilgili malumatlar yer alır. A.İ.Minorskiy, kaya resimlerinin bulunduğu yeri şöyle açıklıyor: “Altay’da Karakol Nehri’nin Ursul Nehri ile birleşmesi noktasının iki kilometre yukarısında, nehrin sol yakasında, “Biçiktu-Boom” olarak tanınan resimli kayalar bulunmaktadır.” (MİNORSKİY, 1951, s.186) 


A.İ.Minorskiy, ilk defa Biçiktu-Boom’un tüm güney cephesinin taş tabletlerden oluştuğunu belirterek bu bölge ile ilgili olarak şöyle bir genel açıklama yapar. “Dağ eteklerinden zirvesine kadar onlarca “kat” yükseldiğinde, dağın yatay kesitleri ise çok dar ve çıkmak için kullanılan yollar tehlikeli ve dar patikalar şeklinde uzanmakta. Resimlerin bulunduğu taş yüzeyleri dikey olarak duruyor. Ölçüleri 0,5’x 3-4 metre şeklindedir. Taş yüzeylerinin hakim rengi kahverengi ve kırmızı… Yüzeyler pürüzsüz… Taş yüzeylerinin tamamına yakını resimlidir. Bazılarında bir kısım yazılar da görülür. “Biçiktu-tu” resimlerin sayısı yüzlerce. (MİNORSKİY, 1951, s.186) 


A.İ.Minorskiy, bu resimlerin sanat özelliklerine yüksek değer biçiyor. “Ressam arayış içerisinde idi, farklı yollar deneyerek gövdenin, bilhassa harekette olan ayakların en iyi çizgisini vermeye çalışıyordu. Hareketliliği yansıtabilmek için buna ihtiyacı vardı. Hayvan ve insan tasvirleri yüzeysel değil. Ressam çizgiler vasıtasıyla nesneleri canlandırarak mekân içerisinde doğru yansıtabiliyordu.” (MİNORSKİY, 1951, s.188) 


A.İ. Minorskiy’nin bu yayını o zamanların önde gelen arkeologlardan L.A.Evtyuhova tarafından son derece olumlu karşılandı. Evtyuhova, tasvir gruplarının kronolojisinden ve onların kadim Hakas süjeleri ve resimleme yöntemleri ile bağlantılarını tespit etti. Resimlerin bir kısmı Tagar-Mayemir dönemine, yani M.Ö. 7.-4. yy’a ait olduğunu ortaya koydu. (EVTYUHOVA, 1951, s.189) Aleksey Pavloviç Okladnikov geçen asrın 50’lü yılının sonunda, 60 ve 70’li yıllarında Biçiktu-Boom’u araştırma grubu ile birlikte birkaç defa ziyaret etmişti. A.P.Okladnikov ilk defa, 1959 veya 1960 yılında, Sankt-Petersburg’dan Novosibirsk’e taşındığı zaman birkaç kopya yapmıştı. Bu resimler Novosibirsk’de Rusya Bilimler Akademisi Sibirya Şubesi’nin Arkeoloji ve Etnografi Enstitüsü’ndeki Okladnikov’un arşivinde muhafaza edilmektedir.


Rusya Bilimler Akademisi tarafından ilk defa 1960 yılında teşkil edilen Kaya Üstü Resimleri Araştırma Grubu Dağlık Altay’da petroglif kopyalama çalışmalarını yapmaya başladı. 1961 yılında da Karakol Nehri vadisinde Biçiktu-Boom kayalarında, Setterli’de, Sarı-Koba’da ve diğer yakın bölgelerde araştırma çalışmaları yapıldı. (TOŞAKOVA,1970, s.111-120; KUBAREV, 2003, s. 46) Rusya Bilimler Akademisi Sosyal Bilimler Bölümü Müdürü A.P.Okladnikov önderliğindeki Dağlık Altay’da arkeolojik ekspedisyon grubu genel olarak kaya resimlerin büyük çapta kopyalanma çalışmalarını Dağlık Altay’ın diğer bölgelerinde yapıyordu. Biçiktu-Boom bölgesinde de kısmen araştırma çalışmaları yapılıyordu. (SPERANSİY, 1974, s.171)


Kemerovo Devlet Üniversitesi Tarih Fakültesi öğrencileri, A.İ.Martınov yönetiminde 1960 yılında Biçiktu-Boom kayalarında araştırma çalışmaları yaptılar. En önemli tasvir grupları incelendi, resimleri çekildi, kopyalamalar yapıldı. A.Martınov, A.Laryuk ve l.Barıkina’nın yönetimi altında çalışan araştırma grubunun yaptığı kopyalamaların bir kısmı Altay Cumhuriyeti Milli Müzesi’ne verildi. Biçiktu-Boom’da yapılmış olan bu çalışmaların sonuçları Kemerovo Devlet Üniversitesi öğrencilerinin araştırma çalışmaları Bildiriler Kitabı’nda yayınlandı. (BARIKİNA, 1962) 


Bu çalışmalar esnasında, birkaç yüz kaya resimlinden oluşan Biçiktu-Boom kaya resimleri kompleksinin bir yılda incelemenin, kopyalarının yapılmasının ve açıklanmasının imkânsız olduğu da tespit edildi. Pek çok araştırmacı burada bulundu ve çalıştı; bazı tasvirleri yayınladı, ama bu abide ile ilgili tümünü kapsayan bir bilgi oluşmadı. Çünkü bu çalışma uzun ve ayrıntılı inceleme gerektirmekteydi. Bu çalışmayı A.P. Okladnikov’un tavsiyesi üzerine geçen asrın 70’li yıllarında Kemerovo Devlet Üniversitesi Arkeoloji Araştırmalar Merkezi, 1975 yılından sonra Kemerovo Devlet Üniversitesi adına Sibirya’nın ilk Arkeoloji Bölümü üstlenmiş oldu. Resimlerin kopyalanma çalışmaları için 1970, 1977 ve 1982-1984 yıllarında A.İ.Martınov yönetiminde arkeolojik geziler düzenlendi. Bu geziler neticesinde Biçiktu-Boom kompleksi tasvirleri ile ilgili çok büyük miktarda materyal toplanmış oldu. Bu konu ile ilgili Kemerovo Devlet Üniversitesi Bildiriler Kitabı’nda (MARTINOV, 1984, s. 118; 1985, s. 80-87) ve diğer, yabancı yayınlar dahil (MARTYNOV, OKLADNİKOV, 1983; MARTYNOV, 1991; MARTYNOV, 1993; MARTYNOV, 1995) makaleler yayınlandı. 


Bu makalelerin müellifi, kaya resimlerinin tasnif edilmesi meselesine değinerek, şimdi en eski resimleri belirlemenin imkânsız olduğunu, ama İskit devrine ait resimlerin çok iyi bir şekilde belli olduğunu ifade etmişlerdir. Ama gene de resimlerin büyük kısmının ortaçağ ve sonraki dönemlere ait olduğunu belirtmektedir. (MARTINOV, 1985, s.80)


Kemerovo Üniversitesi Arkeoloji Bölümü öğretim üyelerinin o yıllarda Biçiktu-Boom anıtlarına yakın Karakol Nehri vadisine, özellikle Süterlü (Kubarev’e ve Matoçkin’e göre Setterli; 1992, s.60) Talda, Teneş ve Booçi köyünün civarlarına ve diğer bölgelerde bilimsel araştırma çalışmaları düzenlenmişti. 1982-1984 yıllarındaki yaz dönemi çalışmalarına A.İ.Martınov’un yönetimi altında Kemerovo Devlet Üniversitesi Arkeoloji Bölümü öğretim üyeleri ve öğrencileri katılmıştı (A.S.Vasütin, G.S.Martınova, A.M.Kulemzin, M.B. Absalyamov, A.İlüşin, E.Miklaşeviç, M.Lebedeva, İ.Çernusskaya, B.Boyko, M.Gefnider).


Çalışmalar neticesinde Biçiktu-Boom’da büyük miktarda malzeme toplandı. Resimlerin muhtelif yöntemlerle, yaklaşık 900 taş yüzeyinde çeşitli dönemlerde yapılmış olduğu tespit edildi. Uzun yıllar süren araştırmaların sonucunda tespit edilen Biçiktu-Boom materyalleri kontrol ediliyordu. Kaya üstü resimleri defalarca incelenip, Dağlık Altay gezisinde Biçiktu-Boom resimleri A.İ.Martınov tarafından Ağustos 1993 yılında kameraya çekildi. Bu materyaller şimdi Tomskaya Pisanitsa Müzesi’nin arşivinde bulunmaktadır. Aynı yıl, yani 1993 yılında Paris’te Altay kaya resimleri, özellikle Karakol vadisi petroglifleri ile ilgili bir dizi makale yayınlanmıştır. (MARTYNOV, 1993, s.20-21; MİKLASHEVİCH, 1995, s. 15-17; MARTYNOV, 1995, s.16-18) Altay Petroglifleri adlı kitap 1992 yılında yayınlanmıştı. (KUBAREV, MATOÇKİN, 1992) Bu eser, bir nevi Dağlık Altay’ın kaya resimleri araştırmasının bir sonucudur.


20. yüzyılın sonunda tüm kaya resimlerinin, Karakol ve Ursul nehirleri vadisindeki, Kara-Boom, Elo, Kara-Koba, Ozernoye, Booçi, Sarı-Koba ve Süterlü dahil, bulunduğu mekânlardaki, kaya resimleri bu kitapta yer almış. (KUBAREV, MATOÇKİN, 1992, s.58-60) Bu yayında Biçiktu-Boom Abidesi 142 numara ile kaydedilmiş. (KUBAREV, MATOÇKİN, 1992, s.59) Müellifler, Biçiktu-Boom’un Karakol Nehri vadisindeki kaya resimlerinin en yoğun olarak bulunduğu mekan olduğunu belirtmişlerdi. (KUBAREV, MATOÇKİN, 1992, s.59) Kitabın büyük bir kısmı Dağlık Altay’ın kaya resimleri ile bu resimleri taşıyan anıtların dikkate değer kompozisyonlarını içeriyor. Bu kitapta G.İ.Gurkin tarafından 1930 yılında Biçiktu-Boom kayalarından kopya edilerek yapılan resim ve A.P.Okladnikov’un arşivinden alınan runik yazılı kompozisyon da yer alıyor. (KUBAREV, MATOÇKİN, 1992, s.117)


20. yüzyıl sonu-21. yüzyıl başı genel olarak, kaya resim sanatına ilgi gösterilen dönem olarak değerlendirilebilir. Biçiktu-Boom pek çok araştırmacının yoğun ilgi odağı olmuştur. Buna rağmen araştırmacılar, bugüne kadar ancak Biçiktu-Boom anıtının sadece belli kompozisyonları üzerine inceleme yapmışlardır. 2002 yılında V.D.Kubarev’in Altay’da Kaya Resmi Sanatı adlı kitabı yayınlanmıştır. Bu eser tamamen yazarın ekspedisyon notlarını içeriyor. Kitabın adı bile bu eserin bilim çevrelerine değil, daha geniş bir kitleye hitap etmeyi amaçladığını gösteriyor. Müellif, eserinde Altay bölgesindeki kaya resimlerinin bulunduğu en önemli ve büyük mekânları inceliyor. Karakol Nehri kıyısındaki kaya resimleri de bu eserde önemli bir yer alıyor. Eserde kadim Türk dönemi tasvirlerini en önemlileri verilmiştir. (KUBAREV, 2002, s.57-59) V.V.Gorbunov’un Snaryajeniye verhovogo konya na Altaye v rannem jeleznom veke i srednevekovye adlı Külliyatta yayınlanmış çalışması da takdire şayandır. (GORBUNOV, 1998, s.
102-127) 


Araştırmacı, Dağlık Altay’ın kaya resimlerini inceleyerek, kadim Türklerin ağır silahlar taşıyan süvarisinin dış görünümünü ortaya koymuştur. Araştırmacı, ulaştığı sonuçları kanıtlayabilmek için çok geniş petroglif materyallerini ve Biçiktu-Boom kaya resimlerini de öne çıkarmıştır. (GORBUNOV, 1998, s. 112-114) Diğer dikkate değer bir araştırma alanı da, Biçiktu-Boom’daki runik yazılardır.


B.H.Kadikov 1959 yılında bu kutsal mekânı incelerken, o güne kadar yayınlanmamış kadim bir Türk yazısını tespit etmişti. Büyük bir ihtimalle A.P.Okladnikov aynı yazıyı kopyalamış ve daha sonra yayınlamıştı.(KUBAREV, MATOÇKİN, 1992, s.10) Bu yazı daha başka üç araştırmacı tarafından da yayınlanmış ve her biri kendi değişik çeviri metnini oluşturmuştu. (SEYDAKMATOV, 1964; TENİŞEV, 1966; UBRYATOVA, 1974) 2005 yılı Temmuz ayında bu kitabın hazırlığı esnasında A.İ.Martınov, B.N.Elin, R.M.Erkinova ve Doktora öğrencileri B.Konontsev ve V.Çigayeva araştırma çalışmaları için yine Biçiktu-Boom’a gittiler. Kaya yüzeylerin kısmî envanteri çıkarıldı ve detaylı fotoğrafları çekildi. Daha önce tespit edilmemiş ve kaydedilmemiş birkaç kaya resmi tespit edildi. Netice olarak, bu kitabın konusu G.İ.Çoros-Gurkin’ın başlattığı ve 20. yüzyıl boyunca aralıklı olarak araştırmaları devam eden Biçiktu-Boom abidesidir. 











RESİM TEKNİĞİ VE ÜSLUP


Her sanat eserinde, bu ister kadim taş devri resmi veya çağdaş bir sanat eseri olsun, ister kaya üzerindeki bir tasvir, portre veya ikon olsun, önemli olan bu tasvirlerin yapıldığı yöntemdir. Bir tasvirin ortaya çıkması için gereken malzemeler ve aletler çok önemli. Bunlar olması gereken şeylermiş ve incelenmesine ihtiyaç yokmuş gibi görünüyor. Fakat gerçek böyle değil. Tasvir için öncellikle uygun bir taşın bulunması; sonra da bu taşın resim için hazırlanması gerekir. Taş pürüzsüz ve düşünülen resmin işlenmesine uygun olmalıdır. Bazı taş yüzeylerinin önceden işlenip hazırlandıktan ve pürüzsüz hale getirildikten sonra üzerine resim yapıldığı zaten biliniyor. Resimler için kullanılan malzemeler, aletler ve yöntemler kadar, nasıl yapıldığı da çok önemlidir. Kaya resim sanatında genel olarak taş üzerine tasvir yapımının dört yöntemi bilinmektedir: noktalı vuruş yöntemi, taşlama (perdahlama, parlatma) yöntemi, kontur çizim yöntemi ve boyama yöntemi. Bazen aynı resimde iki veya daha fazla usul kullanılabilir. Mesela, hayvan başı figüründe kullanılan vuruş ve taşlama yöntemleri gibi. Taşlardaki tasvirlerden bunu görebiliyoruz.




Biçiktu-Boom’un tüm resimleri teknik açısından iki yöntemle resmedilmiş. Vuruş ve çizim tekniği ile. Vuruş tekniği ile yapılmış tasvirler miktar olarak daha az. Vuruşlar taş üzerinde oyuklar bırakan metal bir nesne veya sert sivri bir taşla sağlanıyordu. Vuruş tekniği ile genelde iki tip resim yapılıyordu. Vuruşlarla oluşturulan çizgi ile figürlerin konturu çiziliyordu ve tam tasvir, yani resim alanının tamamı nokta vuruşlarla kaplanıyordu. Bu tür tasvirler de oyuklar arasında bir mesafe bulunur; yani resmin tamamı oyma şeklinde değildir. Bunlar ilk çıplak gözle incelemede hemen dikkat çekiyor. Daha teferruatlı ve iyi sonuçlar alabilmek için elbette özel araştırmalar gerekmektedir. Resimlerin çoğu taş yüzeyinde çizgi çekme tekniği ile yapılmış. Çizgiler genel olarak ince, “biz” veya “bıçak” ucuyla meydana getirilmiş. Aslında bu bilinen bir grafik tekniği; ama alışıldığı gibi kurşunkalem veya boya ile değil; taş üzerine kontur çizimi ile gerçekleşiyor. Bunlar normal grafik resimler, yani şeklin çizgilerle aktarması. Bizim bilimsel kaynaklarda buna nedense yabancı bir kelime kullanılarak “grafiti” denilmekte. Bazen resim bütün figürü kaplayan çok sayıdaki çizgiyle yapılıyor. Bu durumda biz “oyma” (gravür) terimini kullanıyoruz. 

Çizgiler incelendikçe, bazen onların çok ince olduğu; ince demir “biz” veya “iğneye” benzeyen bir aletle yapılmış olduğu görülür. Kalın bir nesne, belki de bıçak ucu veya hançerle meydana getirilmiş olan daha kalın çizgilerle resmedilmiş tasvirler grubu da görülmektedir. Fakat resim yapma yöntemi her zaman bu sürecin teknik yönü değildir. Bunun dışında gelenekler, devrin özellikleri, estetik ve tarihî unsurlar ile bağlantı olduğu da görülmektedir. Holosen devri en eski kaya resimlerinin noktalı vuruş yöntemi ile yapıldığını kesin olarak söyleyebiliyoruz. Daha sonra paleometal devrinde, M.Ö. 3. yüzyılda diğer yöntemler de kullanılmaya başlandı. Toprak boyalar ve kül ile yapılmış resimler de ortaya çıkıyor. Çizimler daha önce de vardı ve bu çizimler her ressamın yaptığı bir resmin ön çalışması gibi idi. Sonradan bu belirlenmiş çizgiler üzerinden noktalama vuruşları yapılırdı. Çizimler tek başına çok kullanılmazdı. Bu teknik yöntem daha sık Hun-Sarmat devrinden başlayarak kullanılmaya başlamıştı. 


Kadim Türk döneminde ise bu yöntemin Biçiktu-Boom’daki taşlarda gördüğümüz gibi çok önemli bir yer aldığını görüyoruz. Bunun bir gerekçesi var. Noktalı vuruş yöntemi ile resim yapma tarzı çok zaman almaktadır ve çok yönlü becerilerin mevcudiyetini gerektirir. Türk resimleri tamamen kendine has bir üslupla çizilirdi. Bu resimler çok hızlı bir şekilde yapılabilirdi. Bunun için çok büyük ve özel bir sanat yeteneğin olması gerekmezdi. Bu durum hareketlilik, çatışma ve at üzerindeki hayat gibi zamanın şartlarına da uygundu.


Kaya üstü resimlerindeki tasvirlerin kronolojik ve bölgesel özelliklerine has belli bir şekil, tasvir yöntemi ve detaylar büyük önem taşımaktadır. Resim yapımında kullanılan yöntemler tarihî unsurları da ihtiva etmektedir. Tasvirin nasıl yapıldığı ve kullanılan üslup kronolojik ve bölgesel farklılıkları temsil etmektedir. Bu konuya kutsal Biçiktu-Boom resimlerinin kronolojik gruplarını inceleyeceğimiz bir sonraki bölümde döneriz. Burada sadece kaya resimlerinin yapımına ve gelişmesine has iki önemli özelliği üzerinde duracağız. Bir kültürün önemli bir parçası olan kaya resimleri sanatını bir bütünlük içerisinde incelerken, kadim dönemine ait büyük anıtlarından farklı olarak kaya üstü resimlerinin hızlı ve ortaçağ tasvirlerinde görüldüğü uzmanlık yetisi aranmadan yavaşça basitleştirmeye yönelik şematizme doğru gelişmesinin önemli bir husus olduğunu göz önünde bulundurulmalıyız. İkinci olarak, Biçiktu-Boom kaya resimlerinin farklı üslupla yapılmasına rağmen aynı döneme ait olması özelliği önem taşımaktadır.


Biçiktu-Boom kayalarındaki çeşitli resimleri incelerken, bu resimlerin aynı anda değil, uzun bir süreç içerisinde oluştuğunu anlıyoruz. Resimlerin çok farklı tarihî dönemlerde ortaya çıkması, bu tasvirlerin çeşitli üsluplarla mitolojik, epik, güncel hayat anlatımlı farklı süjeler ihtiva etmesi de göstermektedir. Kaya resimlerinin farklı tarihî dönemlere ait olması ayrıca sanat değerini de arttırmaktadır. Bununla birlikte elbette birkaç soru da gündeme gelmektedir. Resim yapmak için çok uygun olan Biçiktu-Boom kayaları Dağlık Altay sakinleri tarafından ne zaman kullanılmaya başladı? Hangi resimler en eskidir? Hangi tarihî dönemlere aittir? Biçiktu-Boom kayaları ne kadar bir süre için resim malzemesi olarak kullanıldı, hangi kültürel ve tarihî dönemleri yansıtır? Bu soruların sadece bilimsel araştırmanın bir parçası değil, kültür tarihi araştırma alanına ait olduğunu dikkate almak gerekir.


Kaya resimlerinin kronolojisini belirlemek gerçekten çok zor. Hangi yılda ve asırda Biçiktu-Boom kayalarının bir halk kültürü simgesi olarak algılanmaya başlandığını tespit etmek imkânsız diyebiliriz. Bu durum bütün kaya resim sanatı eserleri için de geçerlidir. Çağdaş ilimde farklı yöntemler kullanılıyor, fakat hiçbirisinin tam olarak güvenilir ve belirleyici olduğu söylenemez. Burada da en önemli yöntem karşılaştırmalı incelemedir. Resimlerin yapılış üslubuna göre kıyaslanması; süje özelliklerinin, çoğu durumlarda tam tarih belirlenememesine rağmen belli kronolojik dönem sınırlarında tanınan diğer arkeolojik malzemeler ile karşılaştırılması. Peki, ilk tasvirler ne zaman yapıldı? Hangi döneme aittir? Neden resmin yapıldığı kayalar bu dönemde tercih edildi? Nasıl bir dönemdi? Bunlar çok önemlidir.


Demirin keşfedildiği eski çağ ve ortaçağ dönemi kaya üstü tasvirlerinin kronolojisini belli tarihî hadiseleri göz önünde bulundurmadan belirlemek mümkün değil. Ama aynı zamanda bu tasvirler, bilinen tarihî hadiseleri yansıtan resimler olarak da değerlendiremeyiz. Bu çok ilkel ve yanlış bir tespit olurdu. Fakat tasvir değişimlerine, üslup farklılığına rağmen büyük tarihî hadiseler bir şekilde kaya resimleri sanatına yansımıştır.


ALTAY KAYA RESİMLERİ - A.İ.MARTİNOV
Rusçadan çeviren : Prof.Dr. Z.Bağlan ÖZER / PDF
Turkish Petrgolyphs






















A Turkish Tashbaba with his Oath Cup in his hand,  in Altai








TARİHİNE SAHİP ÇIKAN MİLLET YENİLMEZ OLUR