"Türk sözünün kadim formu turuk şəklindədir"
Turuk (Türk) Bəyliyi
Prof.Dr.Firudin Ağasıoğlu Celilov
Qut eli dağılandan sonra onun yerində çoxlu bəylik və dərbəyliklər yarandı. Belə bəyliklərdən biri də Urmu gölünün güneyində sonralar Mana dövlətinin qurulduğu ərazidə ortaya çıxan Türk bəyliyi idi.
Qədim Subartu bölgələrində və Urmu gölündən güneydə yaşayan, mixi yazılarda turuk/turk/türk şəklində xatırlanan türk adlı boylar m.ö. III minildə Subar, Aratta, Lulu, Qut dövlətləri zamanında üzdə olmasalar da, həmin dövlətlərin qurulmasında digər türk boyları ilə birlikdə iştirak etmişlər. XXIII əsrdə qutlar hələ hakimiyətə gəlməmişdən əvvəl akad qoşununun quzey bölgələrdə vuruşduğu 17 boydan biri Elşunailin başçılıq etdiyi turki (tourki) şəklində verilən türk adlı boy idi. (249)
Sonrakı asur yazılarında Dəclə çayının yuxarı axarında subarların Turxu adlı şəhəri də qeyd olunur. (250) Mari sənədlərində adı keçən türk boyu isə Urmu gölü yaxınlığında yaşayırdı. Qut eli (dövləti) dağılandan sonra üzə çıxan türk adlı boylar bu ərazilərdə qut, lulu, subar, kuman və sair türk boyları ilə birlikdə zaman-zaman Akad-Asur, Elam, Kassi, Urartu və Babil dövlətlərinə qarşı vuruşmuşlar.
İslamdan sonra türksoylu boyların ümumi adına çevrilən və bugün türk xalqlarının umumi adı olan TÜRK sözünün etimologiyası VIII Bitikdə geniş izah olunduğundan burada yalnız qədim türk boyadının yazılış formaları üzərində dayanacaq, Urmu yaxasında yaşayan türk boyunun asurlara qarşı vuruşlarından söhbət açacağıq. Buradan Doğuya gedən türklər V əsrdən sonra böyük Göy-Türk imperiyasını qurdu. Bu türklər haqqında Çin mənbələrində, Orxon-Yenisey türk abidələrində və digər qaynaqlarda kifayət qədər məlumat vardır. Öz dillərində türük və türk, başqa dillərdə isə tukyu (çin), türküt (monqol), turk, tork (yunan, latın, rus, fars, hay) adlanan türklərin doğu qolu elmi ədəbiyatda geniş işıqlandırılmışdır, lakin Atayurdda qalan türklər barədə bunu söyləmək olmaz, çünki indiyə kimi bu sahədə tədqiqat aparılmamış, yalnız akad yazılarında adı turukki şəklində oxunan tayfaların türk olması fikri söylənmişdir. (251)
Fərat çayının batı yaxasında indiki İraq ilə Suriya sınırı yaxınlığında fransız alimlərinin apardığı qazıntı qədim Mari şəhərinin çar arxivini üzə çıxarmışdır. Mixi yazı ilə yazılmış bu gil tabletlərin mətnləri iyirmi il sonra, 1950-ci ildən başlayaraq, Luvr muzeyi xəbərlərində Georgies Dossin tərəfindən seriyalarla dərc edildi. Bu mətnlərdə turukku şəklində oxunmuş boy adı vardı. İlk dəfə H. Z. Koşay bu adın türklərlə bağlı olduğunu söyləmiş, iki tabletdə turukku sözü olan sətiri 1982-də Buxarestdə nəşr olunan bir elmi bülletendə çap etdirmişdir.
1989-da S.Bayram turukku sözü olan daha onbir tablet olduğunu qeyd etmişdir. (252) Təkcə burada verdiyimiz 23 №-li tabletdə türk adı beş dəfə çəkilmişdir. Lakin məsələ burasındadır ki, bu adı Mari mətnlərinin transkripsiyasında düzgün verməmişlər. (253) Belə ki, türk sözünün qədim forması turuk şəklindədir və asurca olan mətnlərdə də həmin forma əks olunmuşdur. Bəzi tabletlərdə turuk adı keçən sətirlərin müqayisəsi bunu aydın göstərir. Asur dili kontekstində türk adının fonetik oxunuşu tu-ru-ki olduğu halda, asuroloqlar onu turukku şəklində transkripsiya edirlər, yəni adın sonunda samiti asur deyiminə uyğun geminat (qoşa) samit kimi oxuyurlar.
Halbuki, bu mətnlərin çoxunda həmin söz geminat samitlə verilməmişdir. Adadnerari (XIV əsr) yazısında da bu Turuki ölkəadı tu-ru-ki-i kimi verilmişdir.
Adın yanlış oxunuşu K. Riemşnayderin «Akad dili» dərsliyi üçün də xarakterikdir. (255) Bu adın yanlış oxunduğuna əmin olmaq üçün Mari tabletlərindən birini gözdən keçirək. 25 №-li gil lövhənin ardıcıl gələn 9 və 10-cu sətirləri belə yazılmışdır:
(9) Li-da-a-ia awilum Tu-ru-ku-u,
(10) ù awilum Tu-ru-ku-ù şa it-ti-şu.
Göründüyü kimi, hər iki sətirdəki adın yazılışında qoşa samit yoxdur. Mətnlərdə turuku/turuki/turuk şəklində yazılan bu ada qoşulmuş sami şəkilçilərini çıxanda sözün turuk forması qalır ki, bunu da turuk//turk//türk kimi oxumaq lazım gəlir. (256) Mixi yazıda ü və o işarələri olmadığı üçün bu adın torok//toruk//turok//türük//türk variantlarında səslənməsi də mümkün ola bilərdi, lakin turuk forması etimoloji baxımdan (uruq-turuq) xarakterik olduğundan o dövr üçün həmin formanı işlətmək daha doğrudur.
Asur dövləti m.ö. VII əsrin sonunda dağılana qədər müəyən fasilələrlə 1500 il qonşu bölgələrə, o cümlədən qədim Azərbaycana vaxtaşırı yürüşlər etmişdir. Asur çarlarının bu yürüşləri haqqında xeyli yazılar var. Turuk boyları ilə ilgili Mari sənədləri isə yalnız m.ö. XIX-XVIII əsrləri əhatə edir. Baxmayaraq ki, bu yazılarda hadisələrə asurların öz münasibəti qabarıq şəkildə verilmiş və turuklar düşmən kimi təqdim olunmuşdur, hər halda, asur-turuk münasibəti baxımından bu yazılar çox qiymətli tarixi sənədlərdir. Hadisələr Dəclənin hər iki sahilində və daha çox indiki Ərbil- Kərkük bölgəsində, Urmu gölünün güney-batı tərəflərində cərəyan edir.
O çağlarda Arrapha adlanan Kərkük bölgəsi əvvəl asur, sonra hurri, kassi, daha sonra yenidən asur hücumlarına məruz qalan və əhalisinin etnik tərkibi xeyli dəyişən türk bölgəsi idi. Asur qoşunu turuk boylarının Axazim (Axaz), Qatanum (Kotan) bölgələrində və turuklara tabe olub, vergi ödəyən Hirbazanim (Hırbasan) və Tiqunanim (Tiqunan) bölgələrində, Kərkük ilə Urmu gölü arasında lulu boyları yaşayan Şuşşara (Susara) bölgəsində turuk əskərləri ilə vuruşmuşlar. Ümumiyətlə, asurlar Dəcləni keçib subar, qut, lulu ərazilərinə yürüş edəndə turuk əskərləri ilə qarşılaşmalı olurdu. (257)
Turuk sınırında strateji Susara bölgəsini ələ keçirməyə çalışan asurlar burada bir neçə lulu bölgə bəyilə vuruşmalı olur. Köməyə gələn turuklar Susaraya girəndə asurlar geri çəkilir. Görünür, növbəti asur yürüşü qələbə ilə başa çatmışdır, çünki sonrakı çarların yazısında Susaranın başçısı Asur canişinidir. Böyük hazırlıq işilə əldə olunan belə qələbələr o qədər də asan başa gəlmirdi, necə ki, tutduqları Susara bölgəsində turuk təzyiqinə duruş gətirə bilməyib geri çəkilmişlər: «Mənə bəhs etdiyin və əldə saxlaya bilməyəcəyinizi bildirdiyin Susara diyarı (məsələsini) sənə İsar-Lim anlatsın» (№25). Onillərlə davam edən asur-turuk savaşlarında üstünlük gah asur, gah da turuk boylarında olmuşdur. Bu savaşlarda turuk döyüşçülərinə qut-lulu və digər türk boyları da yardım edirdi.
Susaraya yaxın Şikşambum bölgəsində yaşayan qutlar asurlarla barışda olsalar da, asur-turuk savaşında türklərin tərəfini saxlayırdılar. Bu münasibətlə, qutların bölgə bəyi Enduşşe barədə asur yazısında deyilir ki, asur çarı Şamşi-Adadın qoşunu onun bölgəsindən keçəcəyi halda o, asurlara qarşı vuruşmayacağına, qut döyüşçülərinin Susaraya getməyəcəyinə söz verib, «onların sözünün döğruluğunu isə heç kəs bilmir». (258)
XIX əsrdən başlayaraq, doğu sınırlarını genişləndirmək istəyilə vaxtaşırı Dəclənin doğu yaxalarına hücumlar edən asur çarları burada yeni kaloniyalar əldə edir, həm də, doğu sınırların təhlükəsizliyi üçün tampon bölgələr yaradırdılar. Mari sənədləri göstərir ki, turuk boyları həmişə müdafiə mövqeyində qalmamışlar, vaxtaşırı onlar da Asur bölgələrinə hücum edərək, asur ərazilərini və asurlara tabe olan bölgələri yağmalamış, asur ekspansiyasının Doğuya yayılmasının qarşısını almışlar.
Asur çarları turuk qüvvələri ilə hesablaşmaq məcburiyətində qalır və Asur sınırlarını daima gərgin durumda saxlayan turuklar haqqında hərtərəfli məlumat toplamaq üçün Asur çarları sərhəd bölgələrdə çoxlu cəsus və gözətçidən istifadə edirdilər. Turuk döyüşçülərinin hərəkət istiqaməti, məqsədi, sayı, gücü və girdiyi bölgələrdə əhali ilə davranışı barədə daima asur çarlarına məlumat verilirdi. Hətta, turuk sınırında Aşahitim kanalının ağzında oturan gözətçinin raportunda «turuk səmtindən bu tərəfə bir elçi keçdi» (№83) deyimilə kiçik bir xəbər də yer tutur.
Asurları ən çox narahat edən məlumat turuk dəstələrinin kiçik ya böyük qüvvə ilə basqın edəcəyi xəbəri idi. Bu baxımdan, raportda verilən bu məlumat xarakterikdir:
«Düşmən turuk çıxdı və […]yə getdi. O, Kakkulatimi işğal etdi… Bu hücumdan bəri turukların sayı çox görünmür, ancaq arta bilər. Onlar gəlməyə davam edəcəklər» (№21).
Digər tabletlərdə də turuk vahiməsi hiss olunur: «Turuklar burada ağıza alınmayacaq (deyilməyəsi) işlərə məcbur edirlər» (№63); «Çar mənə hər şeydən öncə, turukların hücum edib, Nithimi dağıtdığını yazdı» (№87); «Turuklar indi Tiqunan ölkəsindədir. Onlar buraya gəldikdə belə dedilər: O, yurduna doğru getdi» (№23). Təəssüf ki, bu son cümlədə turuk bəyinin və onun yurdunun adı verilməmişdir. (259) Başqa tabletdə turuk bəylərindən ikisinin adı çəkilir: «İşme-Dağan turuklu ilə sülh bağladı. Zazinin qızını oğlu Mutaskura alır»; (260) «Başçıları Lidaya ilə birlikdə turuklar savaşa girib, iki şəhəri dağıtdılar» (№25).
Turuk akınlarının qarşısını almaq üçün asurlar hərdən barışıq siyasətinə əl atırdılar. Belə barış ovqatı yaratmaq istəyi bəzən gerçəkləşir, bəzən də baş tutmurdu. Turuklarla sərt qarşıdurmadan əziyət çəkən asur çarları barışıq üçün hətta qohumluq əlaqələri yaratmaq istəyirlər: «İsme-Dağan Zaziyə qızıl-gümüş, başlıq göndərdi». (261) Başqa bir sənəddə «turuklarla bağlı xəbərin dəyişməsi», asur-turuk barışının baş tutmaması Yantak və digər soyluların göndərdiyi ultimatum ilə əlaqələndirilir. (262)
Sonrakı minillərdə türk boylarının (saqa, hun, avar, oğuz və başqa) təkrar etdiyi qəfil hücum taktikası turuk döyüşçülərinin də asurlara qarşı tətbiq etdiyi basqın lardan fərqlənmir. Asur əyalətlərinə turuk akınları qəfil hücumla başlayıb, yağma ilə qurtarırdı. Nüfuzunu artırmağa çalışan asur çarı I Şamşi-Adad (1813-1781) oğlu İsme-Dağana və digər qoşun başçılarına turuklar kimi «qəfil basqın» taktikası planladığını bildirir: «Yatanı oyadan, oyanana aman verməyən turuklar kimi hərəkət edəcəyik» (№16).
Turuk ordusuna dağlıq bölgədə qələbə çalmağın mümkün olmadığını anlayan asur şahzadəsi İsme-Dağan yazırdı: «Anladıq ki, burada döyüş əlverişli deyil» (№25). Turuklar üzərində ən kiçik qələbə asurlara böyük sevinc gətirirdi. İsme-Dağanın turuklara Axaz bölgəsində qalib gəlməsi münasibətilə Şamşi-Adad digər oğluna «Sevin!» - deyə, muştuluq verib, qardaşı kimi qəhrəmanlıq göstərməsini məsləhət görürdü. (263)
Araşdırdığımız asur yazılarından aydın görünür ki, Urmu gölünün güneyində yaşayan turuk boyları m.ö. II minilin başlarında geniş ərazilərə nəzarət edən güclü boylar idi. Urmu gölü hövzəsində ayrı-ayrı bəyliklər şəklində yaşayan turuklar qutlar kimi mərkəzləşmiş dövlət qurmasalar da, regionda asurlara qarşı qüvvətli rəqib kimi qəbul olunurdu. Qaynaqlar turuk boylarının yalnız batı sınırları haqqında bəlgə verir, doğu sınırların hüdudu isə yalnız arxeoloji bəlgələrlə müəyən oluna bilər. Turuk bəyliyi ilə Asurlar arasında Hirbazan və Tiqunan bölgələri vardır (№24). Görünür, turuklara vergi verən bu bölgələr Dəclənin sol yaxasında idi, çünki Turuk ölkəsindən uzaqda olanda turuk döyüşçüləri ərzağı bu bölgələrdən alırdı. Asurlar turuk nəzarəti altında olan Qatan, Axaz bölgələrinə, turuklar da Nithim, Amursakim, Kakkulatim adlı asur bölgələrinə hücumlar edirdi. (264)
Mari sənədləri turukların evlənmədə «başlıq» gələnəyi olduğunu, girov və ya əsirlikdə olan yurddaşlarını qurtarmaq qeyrəti kimi bəzi etnik özəlliyi də qeyd edir. Belə ki, soydaşları qut-lulu boyları dara düşəndə turukların köməyə gəlməsi, onların yüksək döyüş məharəti diqqəti çəkir.
Buradan Doğuya gedən turuklar sonrakı qaynaqlarda türük və türk adı ilə tanınsa da, bəzi bölgələrdə turuk etnoniminin izi qalmışdır. (265) Turuk bəyliyinin yerində sonralar Mana dövləti yarandı. Buradakı turuk boyları asur yazılarında m.ö. XIII əsrə qədər yad olunmuşdur. Onlar 1755-də Babil çarı Hammurapiyə qarşı vuruşmuş, sonralar I Adadnirari (1307-1275) adlı Asur çarının hücumlarına məruz qalmışlar. Göründüyü kimi, Ata yurdda qalan türk (turuk) boyları haqqında asur mənbələrində xeyli məlumat vardır. Bu bəlgələrin sistem halında tədqiq olunması Türk tarixində yeni səhifələrin açılmasına yardım edə bilər.
37. 120 leagues is the circumference of Subartu.
38. 120 leagues is the circumference of Amurru from the Lebanon to Turukki.
39. 90 leagues is the circumference of Lullubi.
40. 90 leagueas is the circumference of Anşan.
41. Anaku and Kaptara, the lands across the Upper Sea,
42. Dilmun and Magan, the lands across the Lower Sea,
43. and the lands from sunri[se] to sunset, the sum total of all the lands.
Wayne Horowitz
dipnotlar:
249) Sonralar qutlarla döyüşdə öldürülən Akad çarı Naram-Suenə qarşı bu koalisiyada başqa etnik boylarla birlikdə, əsasən, İkiçayarasının quzeyində və Orta Anadoluda yaşayan subarların tərkibindəki türksoylu boylar idi. Bu döyüş haqqında ilkin akad qaynağı əlimə keçməsə də, prof. E. Memişin tərcüməsi ilə tanış ola bildim (Memiş, 2002, 70); Bu, üzü köçürülmüş hetcə variantı (KBO III, №13) H. G. Güterbock nəşr etmişdir (Zeitschrift für Assyriologie. №44, 67-68. Berlin). Hetcə nüsxədə Rakki, GUŞUA, Ullubi, Hat, Kaniş, Arman, Türki və sair bölgə və boyların başında duran Pampa, Zipan (Çoban), Mudakin (Budak) adlarına sonrakı türklərdə rast gəlmək olur. Buradakı Anmanailu, Bumanailu, Lupanailu, İnmipailu, İlşunailu adlarının sonluğunda -ailu hissəsi ayrılır və adların yerdə qalan hissələri də sonrakı türk bəylərinin adında təkrar olunur: Anman, Buman (Bumın), Lupan (Alıpan), İnmip, İlşun (Elçün). Bu son bəy (İlşunail) akad çarına qarşı koalisiyada türk (tourki) boyuna başçılıq edirdi.
250) Саркисян, 1989, 23-24; Ümumiyətlə, qut elbəyi Tirikanın adında və Kiçik Asiyada Turuxmid (Turuk-bud) toponimində olduğu kimi, asur-urartu mixi yazıları da tərkibində türk, tirk, terek, tarxun, tarxan sözləri olan xeyli toponim qeyd etmişdir: Fəratın yuxarı axarında Tirkaxuli/Terkaxuli dağı (müasir Terklux), Tarxanabe dağı, Subar bəyliyindən quzey-batıda şadılı boyunun Tarxiqama yaşayış məskəni və sair (ТУ,179-180, 185).
251) Azərbaycan tarixçilərindən Z.Yampolski, Y.Yusifov, S.Əlyarov da asur mətnlərində xatırlanan turukku//turukki boyunu türk hesab etmiş, bu adın müxtəlif zamanlarda müxtəlif dilli yazılarda türük//török//turuk//türki şəklində olmasını yazsalar da, adın qaynaqda yazılışına deyil, yanlış oxunmuş turukki formasına dayanmışlar (AT, 1994; 1996).
252) Dossin, 1950; Koşay, 1982, 88; Bayram, 1989; (Burada tablet nömrələrilə verdiyimiz misallar G. Dossin və S. Bayramın tərcümə etdiyi mətnlərdir).
253) Vaxtilə bu adın turuk şəklində oxunmasını təklif etmişdim, mətnləri əldə edəndən sonra həmin yorumun doğru olduğuna bir daha əmin oldum. Belə oxunuşu təsdiq edən bu sahənin uzmanı və III Bitiyin elmi redaktoru tarixçi alim Mirzəyev Mirheydər bəyə də təşəkkür edirəm .
255) Mətndə Tu-ru-ku-tum şəklində olan ad sözlükdə Turukkutum kimi verilib, Turukk¸er «Name eines Gebirgsvokes» anlamında tərcümə edilmişdir (Riemschneider, 1978, 53-53).
256) Yuxarıda müqayisə üçün verilən müxtəlif nömrəli tabletlərdə müxtəlif asur katiblərinin yazdığı tu-ru-ki və tu-ru-ku variantları tu-ru-uk-ki transkribsiyasının da turuk və ya turk kimi oxunmasını tələb edir. Çünki mixi yazı orfoqrafiyasına görə, əvvəlki hecanın son səsi və sonrakı hecanın ilk səsi eynidirsə (-uk-ki-), ardıcıl gələn səslərdən biri oxuna bilir (-uk-ki > uki). Müqayisə et: [kam-ma-ad-da] = ka-ma-da =Kam-Ata.
257) «Haqqında məndən xəbər istədiyin turuklar Tiqunan diyarındadır. İlk öncə onlar aclıqla qarşılaşdı. Hirbazan diyarına getmişdilər. (…)zuri kəndi onlarla sıx dostluq münasibəti qurub. Bununla belə, kəndin bütün kişilərini öldürüb, əhalini qətl etdilər və mallarını yağmaladılar. Bu kənd yağmalanmışdı (…) Turuklar bu kənddən beş günlük ərzaq alıblar. Eynən bu kənd əhalisi kimi, öncə dost olub, sözlərini dinlətdiyi Tiqunan boyları da bu sərt davranış üzündən düşmən kəsildi. Bu səbəbdən, turuklar qıtlıq içindədir və yeyəcəkləri yoxdur. Onlar hələ ki, bu ölkədədir. Bu məlumatımı göndərəndən sonra onların buradan getməyi düşünəcəklərini sanırıq. Sağlığım yerindədir, birliklərimiz də yaxşıdır. Sağlığınla bağlı xəbəri gecikdirmə» (Mari tableti №24).
258) AT, 1994, 74.
259) «Qardaşın İsme-Dağan (deyir). İsmah-Adduya bunu söylə: Mənə turuklar haqqında yazmışdın. Turukların görünməyə başladığı gün çox məşğul olduğumdan sənə xəbər verə bilmədim. Qüvvələrimiz onları təqib etdi. Mən çox sayda düşmən öldürdüm. Çay qabardığı üçün qüvvələrimiz qarşı tərəfə keçə bilmədi. Sonra mən onları qarşı tərəfə keçirə bildim və Tiqunan məmləkətinə sövq etdim. Qüvvələrimizin keçişindən sonra çayın suyu yatdı və turuklar da çayı gecə keçdilər. Onlar keçəndən sonra çay yenidən qabardı, çayı təkbaşına keçə bilmədim. Turuklar indi Tiqunan ölkəsindədir. Onlar buraya gələndə belə dedilər: O, yurduna doğru getdi. Turuklar haqqında sənə bu məlumatıma nisbətən tam bir raport göndərəcəyəm» (№23).
260) ХПДИВ, 1963, 196.
261) Eyni qaynaq.
262) «Turuklara aid mənə yazdığın xəbər (durum) dəyişdi. Bundan dolayı, indiyə qədər sənə dəqiq bir xəbər verə bilmədim. Onların işinə gəlincə, gerçəkləşməsi düşünülən dostluq andlaşması üçün imkan aradan qalxdı. Yantak(im), Luninsuanna, Vaternan(um) və eyni şəkildə soylular gözləyirlər? Gerçəkdən də bu sözləri yazdılar: Madam ki, sən girovları vermək istəmirsən, yarın və yarından sonra biz oraya (istədiyimiz yerə) gedəcəyik. Orası yazılsın və bilinsin və oraya gedilsin! Qərarını da vermiş olaraq, bölgəndə hazır ol» (№22).
263) «Qabrada ordunun teşekkül etmesi üzerine, İsme-Dağanı bir ordu ile Ahazim diyarına gönderdim. Mene gelince, men de hemin şehere hareket edirem (...) O bu bölge askerlerinin önderlerini ve onların etrafına toplaşan turuklarrı yok etti. Bir tek kişi bela kalmadı. O gün bütün Ahazim diyarını ele geçirdi. Bu davidium (?) ülkenin gözünde böyük (...) Sevin! burada kardaşın davidiumu öldürürken, sen orada kadınlar arasında kalırsan. O halda, ordu ile birlikte Qatanuma gideceğin zaman er kişi ol. Kardaşın gibi sen de 7 bölgende büyük ad-san kazan» (№69)
264) Bu bölge adları içinde Hirbazanim «hır-basan», Tiqunanim «tiqun-an», Qatanum «qatan» (kotan) terkibleri ile ve turuk şahış adları sırasında ise Zazi (Caci?), Lidaya (İlday?), Yantakim (Yantak) dikkati çeker. «»
265) Hindicandan güneydeki dağlarda yaşayan Turuk-Şayan boyu (Vekayi, 1987,6465); Fergana ile Kaşgar arasında Arık-Turuk toponimi (MK,I,66;380).
