Lulu Eli (Ülkesi)
Prof.Dr.Firudin Ağasıoğlu Celilov
Tarixçilər doğru olaraq, qeyd edir ki, «Lullubum (Lullubi) dövləti Güney Azərbaycan ərazisində yaranmış ikinci erkən dövlət qurumu idi». (147) Arattadan sonra m.ö. XXIII əsrdə Urmu gölündən güneydə lulu boylarının adı ilə ortaya çıxan bu ikinci türk elinin coğrafi sınırları, müxtəlif savaşlarda iştirakı, bir neçə elbəyinin adı və etnik tərkibinə aid xeyli bəlgə olduğu halda, bunu kifayət saymayan Q. A. Melikişvili yazır: «Baxmayaraq ki, asur-babil qaynaqları iki minil boyunca (III minilin ortalarından I minilin ortalarına qədər) lulubiləri xatırladır, onların tarixi haqqında bilgimiz çox azdır». (148) Doğrudur, asur-babil qaynaqları lulu boyundan yalnız m.ö. I minilin ortasınacan bəhs edir, çünki həmin bitmə tarixi lulu boylarının yox, I minildə lulular haqqında bəzi bəlgələr verən het, hurri-urartu və asur-babil qaynaqlarının bitmə tarixidir. Lulu boyları isə həmin adla həm Atayurdlarında, həm də doğuya köçən digər türklərlə birlikdə gedib yerləşdiyi bölgələrdə bugün də yaşayır. (149)
Lulu eli haqqında bilgi əldə etmək üçün öncə lulu boylarının qonşu dövlət və xalqlarla əlaqəsini, tarixi coğrafiyasını gözdən keçirmək, sonra bu Elin qurulma səbəbi, xronologiyası və siyasi-iqtisadi, mədəni durumu və lulu boylarının sonrakı taleyi, tarixdə buraxdığı izlər, həmçinin, lulu adı ilə bağlı sözlərin etimoloji yozumu üzərində dayanmaq lazım gəlir. Sumer dilində Lu-lu-bi şəklində yazılan Lulu(lar) adı sumerlərə hələ Aratta çağından bəlli idi. (150) Lulu boylarının batı yöndən akad-asurlar, güneydən elam-kassilər ilə və daha sonralar gəlib Elama yerləşən ari (pers), quzeydən sonralar gəlib İkiçayarasına yerləşən hurri-urartular və hurrilər vasitəsilə hetlərlə olan əlaqəsi m.ö. III minilin son əsrlərindən üzübəri müxtəlif dilli qaynaqlarda əks olunmuşdur.
Maraqlıdır ki, sumer eposu məşhur qəhrəman Enkidunu lullu-awilu «lulu-kişi», yəni lulusoylu epiteti ilə verir, lakin burada lulu etnik mənada deyil, kontekstə görə, «yabanı» (vəhşi) anlamı daşıyır. İkiçayarasında hegemon mövqe əldə edən Akad dövləti XXIII əsrdə sınırlarını doğuya uzatmaq, qut-lulu boylarından əsir alıb qula çevirmək üçün vaxtaşırı Dəcləni keçib lulular ilə qanlı savaşlar aparmışdır. Lulular üzərində qələbəni akadlar gil lövhələrdə və qaya üzərində «qələbə yazısı» ilə qeyd etmişlər. (151)
Bir neçə əsr sonra yaranan Asur dövləti lulu boylarına qatı düşmən kimi baxmış, minil boyunca lulu torpaqlarına vaxtaşırı hücumlar edib, zaman-zaman bəzi bölgələri zəbt edə bilmişlər. Təkcə asur çarı I Tiqlatpalasarın (1115-1077) dörd dəfə lulular üzərinə yürüş etməsi haqqında yazılar qalmışdır. (152) Lulu eli çağında elamlar da bu torpaqlara yürüşlər etmişdir. Güney-Azərbaycana hücum edən elam çarı Kutik-İnşuşinak akadlarla müttəfıq idi. Hurrilər kimi kassi boylarının da bir qismi gəlib bəzi lulu bölgələrində məskunlaşmışdı.
Hurri-lulu əlaqələri də birmənalı deyil. Belə ki, quzeydə mitan-subar boyları ilə müttəfiq olan hurrilərdən bəzi uruqlar Hurri-Mitan dövləti çağında gəlib, Kərkük bölgəsinə yerləşmiş və ətrafdakı lulu boyları ilə ticarət əlaqələri qurmuşdu. (153) Hurri ordusunda hurricə lulaxxi adlanan muzdlu lulu döyüşçülərinin özəl alay təşkil etməsi het qaynağında verilir.
Bu qısa xülasədən göründüyü kimi, m.ö. I minilin ortalarına qədər lulu boyları ilə müxtəlif yöndəki qonşuluqda yerləşən və başqa etnik kökdən olan xalqlar arasında münasibət daim gərgin durumla davam etmişdir. Bunun səbəbi isə çox aydındır: yerli boyları sıxışdırıb yerindən çıxarmaq istəyənlərlə xoş münasibət mümkün deyil. Qaynaqların verdiyi bəlgələrə görə, lulu boyları ilə daha çox vuruşan asurlar idi. Halbuki, vaxtilə Dəclənin orta axarına dəstə-dəstə gəlib yerləşən bu köçəri sami tayfası ilk çağlarda, tədqiqatçıların lulumənşəli saydığı ilk Asur «çarları»Bazayu, Adasi, Libayu, Lulayu və sair adlar daşıyan bəylərin siyasi hakimiyəti altına sığınmışdılar. (154) Lulu boylarından danışan qaynaqlar əzilən tərəfin həmişə lulular olduğunu fəxrlə vurğulayır. Bu hal təbiidir, çünki qonşuların dilində «yabanı» anlamı qazanmış lulu adını daşıyan bu yarımköçəri əhali təpərli olub, torpağına soxulanlara qarşı dirəniş göstərə bilirdi.
Sonralar yəhudi qaynağı quzeydən gələn saqa-qamər təhlükəsini qoq-maqoq ordusu, ərəb qaynaqları quzey türkləri yəcuc-məcuc qoşunu adlandırdığı kimi, asur-babil qaynaqları da Azərbaycandan gələ biləcək təhlükəli qüvvəni qorxulu umman-manda ordusu sayırdı. Qorxu yaradan «xoxan-xortdan» deyimi kimi, farsca Lulu tora mibarət «Lulu səni aparsın» qarğışı da lulu xofundan qalmadır.
Elmi ədəbiyatda lulu sözünün mənası və mənşəyi haqqında ayrıayrı fikirlər söylənsə də, hələlik onun etimoloji yozumu aydın deyil. (155) Hər şeydən öncə bunu deyək ki, adın ilk lu- hissəsi bu sözün türkmənşəli olmadığını göstərir. Tarixçilərin lulu etnonimi haqqında «Azərbaycan əhalisinə kənardan verilən addır» - deməsi, doğru fıkirdir. (156)
Sumer yazıları Aratta ölkəsindən bəhs edərkən daha çox əkinçi, sənətkar əhalini qabarıq verir, sonrakı akad-asur, elam, urartu yazıları isə Urmu gölü hövzəsindəki şəhər, kənd və qalaların adını çəkməklə yanaşı, burada çoxsaylı mal-heyvan əldə etdiklərini də qeyd edirlər. Belə yazılı bəlgələrin heyvandarlıq haqqında verdiyi məlumat bölgənin arxeoloji abidələri ilə də təsdiq olunur. Hələ Carmo kulturu çağından xırdabuynuzlu davarın evsəlləşib artmasının əsas mərkəzi Zaqros dağlarında olması bəllidir. Nəzərə alsaq ki, lulu etnonimi Arattada heyvandarlıqla məşğul olanlara verilən addır, onda Orta Asiyada qaraçılara lulu deyilməsinin, Osmanlı dövləti dönəmində lulu boylarının türkman və yörük adlanmasının səbəbi də aydınlaşar, çünki bu adlar etnik deyil, «köçəri» anlamlı etnoqrafik terminlərdir. O ki, qaldı lulu adının sumer dilində «yabanı», asur, hurri və urartu dillərində «özgə, yağı və qul» anlamlarına, bu da həmin xalqlar ilə lulular arasında olan münasibət əsasında yaranmış sonrakı məna çalarlarıdır.
Davarın artımı üçün əlverişli şəraiti, çoxlu yaylaqları olan Zaqros dağlarında heyvandarlıqla məşğul olan toplumda lulu adının etnik deyil, etnoqrafık termin bildirməsi o deməkdir ki, həmin çağlarda lulu adının altında bir sıra boylar vardır. Akad-asur yazılarında subar, qut, turuk, kuman, urmu, qaşqay və sair türk boylarının adı eyni qaynaqda yanaşı çəkilə bildiyi halda, lulu adı olan yerdə bu boylardan heç birinin adı çəkilmir. Tekstoloji təhlilin verdiyi bu bilgi bir daha göstərir ki, lulu sözü konkret bir boyun adını yox, ümumi «köçəri» anlamını bildirmiş, ayrı-ayrı türk boylarının yarımköçəri təbəqəsi qədim yazılarda bu adla verilmişdir. (157) Bu səbəbdən, həmin qaynaqlarda «Subar elinə mənsub lulu» və «Su ölkəsinə mənsub lulu» deyimlərinə rast gəlmək olur. (158)
Lulu adının etnoqrafik özəlliyi Lulu elinin coğrafi hüdudlarını dəqiq müəyən etməyə çətinlik törətsə də, mətnin tekstoloji təhlili bəzi sınırların hüdudunu təyin etməyə imkan verir. Belə ki, güneydə kassilərlə qonşu olan lulu adlı boyların aşağı sınırı Luristanda olub, quzey sınırı Urmu hövzəsini əhatə edir. Batı sınırı İ. M. Dyakonovun qeyd etdiyi kmi, Sumurru adlanan indiki Altın-körpü bölgəsini içinə alır. (159) Lulu Elinin doğu sınırı haqqında isə yazılı qaynaqlar bəlgə vermir. Bunu da yalnız o dövrün arxeoloji kulturu ilə müəyən etmək olar. (160)
Sonralar asur orduları lulu ərazilərinin iç bölgələrinə girdikcə, artıq asur qaynaqları II Sarqonun yazısında «Zamua adlanan lulume ölkəsi» deyildiyi kimi, tanış olduqları yeni adlar verir və lulu adının işlənməsi get-gedə azalır. Bu sadalanan səbəblərə görə, m.ö. XXIII əsrdəki olaylardan danışarkən, şərti olsa da, «Lulu eli» deyimini işlətmək zorundayıq. Lulu adı ilə qurulan el, təbii ki, yalnız yarımköçəri lulu boylarının qurduğu dövlət deyildi, bu elin ərsəyə gəlməsində subar, turuk, kuman və sair boylar, özəlliklə, qut boyları yaxından iştirak etmişdir. Arattadan bir neçə əsr sonra Lulu elinin məhz m.ö. XXIII əsrdə ortaya çıxmasına səbəb isə Akad və Elam dövlətlərinin vaxtaşırı Azərbaycana hücum etməsi idi. Bu hücumların qarşısını almaq üçün bölgə əhalisi vahid siyasi qurumda birləşmək məcburiyətində idilər, çünki ayrı-ayrı bölgə bəyləri ayrılıqda akad-elam ordularına qarşı dura bilmir, mal-hevanları ilə birlikdə adamlar da əsir tutulub İkiçayarasına və Elama aparılırdı.
Lulu eli təcrübəsiz yarımköçəri əhalinin qurduğu ilk dövlət deyildi, hələ Aratta çağında onların «el» quruluşu olmuşdur. İslamaqədər qurulan saysız türk dövlətlərinin qurulub-dağılma olaylarına, mərkəzləşmiş el qurumunu bölgədəki siyasi durumun tələbi ilə yaradıb, bölgədə stabillik əldə ediləndən sonra türk elatlarının yenidən ayrı-ayrı bəyliklərə parçalanmasına çox rast gələcəyik.
Lulu eli də belə yarandı. III minilin ortalarından sonra akadlar Ikiçayarasında güclənib, ətraf bölgələri zəbt edirdi. Burada quldarlıq boy atıb çiçəkləndikcə, əlavə işçi qüvvəsinə təlabat da artırdı. XXIV əsrin sonundan başlayaraq, İkiçayarasının subarlar yaşayan quzey bölgələrinə, Dəclə çayının sol yaxalarında yaşayan subar, qut və «lulu» torpaqlarına soxulan akadlarla yanaşı, elamlar da vaxtaşırı Dəclə-Urmu arası bölgələrə hücumlar edirdi. Tutulan əsirlər qul bazarına sürülür, çoxsaylı məbədlərə verilir, torpaq sahiblərinə satılırdı. Urmu hövzəsi və Zaqros dağları ətəyində yaşayan əhalini əldən salan bu savaşlar «lulu» boylarının başçılığı altında birləşmə zərurətini doğurmuşdu. (161)
Artıq XXIII əsrin ortalarına aid qaynaqlarda rast gəldiyimiz «luluların çarı» (lulu elbəyi) ifadəsi və lulu elbəylərinin düşmənə qələbə çaldığı yerlərdə daşa həkk etdiyi qayaüstü rəsmlər və «zəfər yazısı» göstərir ki, lulu boylarının vahid rəhbərə, elbəyə tabe olan birliyi ilə yaranmış Lulu eli nəinki akad və elam yağmalarına qarşı duruş gətirə bilir və hətta onların ərazilərinə hücum edib, qələbə də çalırdı.
Lulu adına qorxulu “yağı” anlamı verən qonşu xalqlar artıq bu savaşlarda yetişən güclü orduya malik Lulu eli ilə qarşıqarşıya durmuşdu. G. A. Barton doğru olaraq, qeyd edir ki, lulu elbəyi Anubani Urmu gölü ilə Fars körfəzi arasındakı əraziləri öz nəzarəti altında saxlaya bilirdi. (162)
Tədqiqatçıların Lulu elbəyi Anubanidən öncə «İkki oğlu» kimi verdiyi başqa bir bəyin barelyefı altında zəfər yazısı vardır və burada sadəcə iki məğlub olmuş adam şəkli həkk olunub ki, bu da saç düzümünə görə onların ayrı-ayrı iki bölgə və ya iki ölkə başçısı olduğunu bildirir. (163) Anubaniyə aid rəsmdəki əsirlərin isə səkkizi eyni görkəmdədir, yalnız biri saç düzümü və papağı ilə digər əsirlərdən fərqlənir. Türk törəsinə görə, əlində hakimiyət simvolu «yay» tutan hər iki elbəyin barelyefləri Həmədan-Bağdad yolu üzərindədir. (164)
«Azərbaycan tarixi» kitabında Lulu və Qut elinin xronologiyası bir-birinə qarışmışdır. Belə ki, ilk lulu elbəyinin hakimiyət ili 2230-dan, ilk qut elbəyi Enridavazirin hakimiyəti isə bu tarixdən cəmi beş il sonra (2225) verilmişdir. (165) Bu xronoloji hesabdan belə çıxır ki, eyni ərazidə iki qüdrətli dövlət eyni çağda mövcud olmuşdur. Aydın görünür ki, burada xronoloji ardıcıllıq pozulmuşdur, çünki lulu və qut boylarının eyni etnik toplum olduğunu bir kənara qoysaq belə, Qut imperiyası daxilində, özü də tam onun mərkəzində eyni çağda Lulu eli mövcud ola bilməzdi.
Qut elinden sonra Lulu elinin yarandığını söyləmək mümkün deyil, çünki qaynaqlar Qut elindən sonra bir çox lulu-qut bölgəsinin artıq Sumerdə güclənmiş III Ur sülaləsinin əlinə keçməsini və 2109-da dağlıların (lulu-qut) hakimiyətinə son qoyulmasını vurğulayır. (166) Qaynaqdan bu da bəllidir ki, lulularla vuruşmuş akadlı Naram-Suen (2236-2201) sonralar Qut elbəyi Enridavazir ilə döyüşdə ölmüşdür. Bu ipucu öncə Lulu, sonra Qut elinin yarandığını ortaya qoyur.
Lulu elinin son illəri Akad çan Naram-Suenin vaxtına düşür. Onun Süleymaniyə-Rubat yolundakı Qaradağın Dərbəndi-Gavur aşırımında lulu boyları yzərində qazandığı zəfəri əks etdirən yazısı göstərir ki, artıq lulu ordusuna elbəyi deyil, bölgə bəylərindən biri başçılıq edir. Beləliklə, qüdrətli Lulu eli XXIII əsrin sonunda öz tarixi missiyasını reallaşdıra bilmədiyi üçün onun yerində Qut eli yarandı. Eyni durum 1500 il sonra Urartu-Asur yürüşlərinə tab gətirməyən Mana elinin Mada eli ilə əvəzlənməsi olayında da görünür. Təəssüf ki, Lulu elinin dövlət qurumu haqqında qaynaqlar bəlgə vermir. Lakin bu qaynaqlardan lulu boylarının inanc və tapınaqlarına, siyasi, iqtisadi-sosial durumuna aid dolayı məlumat əldə etmək, qayaüstü rəsmlərə görə, onların geyim kulturu ilə tanış olmaq mümkündür.
Hələ Aratta çağından məlumdur ki, Güney Azərbaycan əhalisi arasında sumercə İnanna adı ilə verilən tanrıcanın tapınağı vardı. Anubaniyə aid qayaüstü rəsmdə də bu tanrıcanın şəkli çəkilmiş və akadca adı (İştar) yazılmışdır. Barelyefin ümumi kompozisiyası Qut elbəyinin zəfər qazanmasına İnanna-İştar tanrıcanın yardımını vurğulayır. Buradakı yazıda deyilir: «Anubanini, qüdrətli elbəy, Lullubi elbəyi özünün və İştar tanrıcanın rəsmini Batir dağında həkk etdi, bunu dağıdanı Anu və Anat, Bel və Bellit, Adad və İştar, Sin və Şamaş tanrılar cəzalandıracaq». (167)
Türklərdə Göy, Gün, Ay, Ulduz kultlarının varlığı və «Oğuznamə» dastanlarında Oğuzxan oğullarının adında bunların Gün-xan, Ay xan, Ulduz-xan şəklində görünməsi lulu kosmonimlərinin mənşəyi baxımından diqqəti çəkir. (168) Güney-Azərbaycanda İştar-İnanna tanrıca adının yerli dildə qarşılığı bəlli olmasa da, lulu boylarının dilində kiur iyəadı vardı. (169) Asur yazısında «tanrı» kimi verilən bu Kiur, urartu yazısında Quera tanrıadı kimi qeyd olunur. (170) Bu tanrı-iyənin «ildırım iyəsi» olub, hunlarda Quər şəklində işlənməsi M. Kalankatlının «Alban tarixi» kitabından bəllidir. (171)
Lulu bəylərinin barelyefində onların qurşaqdan aşağı yüngül tunik (don) geydiyi görünür. Biri kəmərin altına bıçaq, digəri balta keçirmişdır. Hər ikiksinin boynundan muncuq asılıb və başlarında kəmərli papaq vardır. Anubaninin ayağında yüngül başmaq aydın seçilir. Onun başı üzərində görünən səkkizguşəli ulduz İştarın emblemi ola bilər. Lulu geyimi gələnəksəl olaraq, Mana və Mada çağının geyim kulturunda təkrarlanır. Naram-Suenin «zəfər» barelyefində lulu əsirlərinin görkəm və geyimi aydın seçilir:
Lulu və Qut dövlətləri dağılandan sonrakı, m.ö. II minilin əvvəllərinə aid qaynaqdakı çoxlu lulubi bəyləri deyimi artıq lulu-qut boylarının kiçik bəyliklərə ayrıldığını bildirir. Ola bilsin ki, Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində Mana elinə qədər çoxsaylı bəyliklərlə yanaşı, kiçik dövlətlər də vaxtaşırı qurulub dağılmışdır. Belə ki, «bəylərbəyi» titulu daşıyan lulu elbəyi haqqında Boğazköy arxivində bəlgə vardır. Hurri dilində olan bu yazıda «İmmaşqun, Lulu ölkəsinin çarlar çarı» ifadəsi işlənmişdir. (172) Bu elbəy müəyyən çağda lulu, qut, turuk, kuman və ya başqa boyların Lulu ölkəsində birləşmiş qüvvələrinə «çarlıq» etsə də, bu dövlət haqqında qaynaqlarda əlavə məlumat yoxdur.
Lulu elinin ömrü az oldu, lulu boylarının tarix boyu qoyduğu izlər isə günümüzəcən yaşadı. (173) Belə ki, hun sülaləsi adında görünən lulu adını Anadoluda bəzi yarımköçəri boylar daşımışdır. Bu gələnək Azərbaycanın müxtəlif guşələrində işlənən yer-yurd və şəxs adlarında davam etmişdir.
Lulu soyadını Misirin xəlifə ordusunun başçısı Manqu Tekini 993-də özünə müttəfiq edə bilən Hələb türk ordu komandanı Lulu və Mosul Atabəyləri dövlətinin son illərində faktiki hakimiyəti ələ alan Bədr əd- Din Lulu (1220-1234) daşımışlar. (174) Bu adın luar (lu-ər) variantı ilə ortaya çıxan lor (lur) etnoniminin qədim formasına Göycə gölü hövzəsində Urartu çağından rast gəlmək olur. (175)
Lulu boyları ilə bağlı verilən adların etimoloji yozumu üzərində də dayanmaq lazım gəlir, çünki bugünəcən lulu sözləri və adları haqqında söz deyənlər türk dilindən yan ötmüşlər. Öncə, lulubi adındakı -bi şəkilçisinin qədim Azərbaycanda türk etnonimlərinə qoşulub, cəmlik bildirdiyini bir daha xatırlayaq. Onun protoazər dilində aktiv işləndiyini nəzərə almayan araşdırıcılar mixi yazıdakı lulu adlarını yanlış yozurlar. Yanlış oxuma ilə Anubanini, Siduri, Satuni kimi qondarma «lulu» adları və bəzi adların İmmaşkuş/İmmaşqun, Lişirpirini/...birini/Tardunni kimi variantları ortaya çıxmışdır. Anubani adının etimologiyasını G. G. Kameron və İ. M. Dyakonov akadca «Bizi yaradan tanrı Anu» anlamı ilə vermişlər. (176) Lakin AN-nu şəklində yazılan adın ilk hissəsi bu ehtimalı doğrultmur. (177)
Bu adın qədim türkcə anuq «hazır» sözünün kökü olan anu «hazırlanmaq» və ban «bən» əvəzliyi ilə yaranıb, «hazıram» (Anu-ban) anlamı daşıdığını düşünmək olar. Lakin türk törəsinə görə, elbəy seçiləndən sonra onların çox vaxt ləqəb və titul bildirən adla tanınmasını nəzərə alsaq, Anar və ya Anlı («ünlü», «məşhur») adlarının başında gələn qədim añ köklü sözlər diqqəti çəkir. (178) Belə ki, Anubani adının annamaq «anlamaq» sözü ilə açımı daha gerçək görünür. Bu halda, anla- > anna-, qanlı > qannı, enli > enni dəyişmələrində olduğu kimi An-lu-ban («ünlü-bən») tərkibi ilə yaranan Anluban >Annuban əvəzlənməsini və elbəy adına yaraşan «Ünlü adam» anlamını görürük. Anubani yazısmda Batir dağının adını Padin ilə müqayisə etmişlər. (179) Halbuki, sonralar Manada yarımköçəri padar boylan ilə bağlı KURPaddira, URUPadira toponimləri təkrar olunmuşdur. (180) Naram-Suenin «zəfər» yazısında bəzi işarələr pozulduğu üçün lulu adının yazıldığı sətir çətin oxunur. Ona görə də, həmin cümləni müxtəlif şəkildə bərpa edib, müxtəlif anlamda oxuyurlar. (181)
1) Si-dur-[ru(?) şu] sa-dù-ì Lu-lu-bi-imki ip-hu-ru-[ma]
«Sidur[ru] Lulubum dağlılarını topladı» (İ. M. Dyakonov)
2) A[...] Si-dur u Sa-tu-ni Lu-lu-bi-im ip-hu-ru-ma [...
«[...] Siduri və Satuni Lulubili birləşdilər...» (Y. B. Yusifov)
Göründüyü kimi, mətndəki sat (şad) sözü bir yerdə akadca «dağ» anlamında şadû şəklində oxunub «dağlı» kimi verilmiş, o biri oxunuşda isə bu söz lulu bəyinin adı kimi (Satuni) bərpa olunmuşdur. Məncə, bu söz ikinci hecası pozulmuş ada qoşulub, titul bildirir (A...sidur şad) və mətn belə bərpa olunub oxuna bilər:
A[...]-si-dur-u şa-du-i Lulubimki ip-hu-ru-[ma]
« A...sidur şad luluları topladı»
Lulu adı kimi elmi ədəbiyatda verilən Adasi, Bazay, Libay, Lulay və sair şəxs adları türk antroponimlərinə aid modellə düzəlmişdir. Belə ki, oxşar Ağası, Baz-kağan, Bozay, Qaçay, Xasay adları bugün də azər xalqı içində işlənir. Bu adlarda işlənən «ay» sözü Nuzi (Kərkük) arxiv sənədlərində adı keçən Tarminay, Tulbunay qız adlarında da vardır. (182) Bunlar tədqiqatçıların dediyi kimi, hurri qızları olsalar belə, adları türkcədir.
Laqaşa Lulu ərazilərindən aparılan əsirlər içində (Abum)-Balaq, Dingir-urmu, Baraq, Baraqzi, Aqsi, Aqilsa və sair adlar vardır. (183) Türk antroponimiyası baxımından asan izah oluna bilən bu adlar sırasında Adagaldi, Ada, adlarındakı «ata» sözü və ona qoşulan damqar (damğaçı) termini, qaraş sözünün həm antroponim, həm də termin kimi işlənməsi diqqəti çəkir. Tərkibi «lulu» sözü ilə başlanan adlardan bəzisinin subar adı kimi verilməsi də bəllidir. (184)
Beləliklə, ölkəadı olan Aratta toponim, lulu isə etnoqrafik termindir və buna görə də, «Artatta eli», «Lulubi eli» deyimləri alt qatda subar, qut, padar, turuk, kuman və sair türk boylarının tarixini əks etdirir. Bu baxımdan, lulu boyunun ayrıca etnos olmadığını vurğulayan İ. M. Dyakonov haqlıdır. (185)
Quzey-Ubeyd kulturunun yayıldığı Dəclənin orta axarı ilə Urmu gölü arası ərazilərdə yarımköçəri lulu boylarının yaşaması onu göstərir ki, hələ Ubeyd çağından bu boylar sumer mədəniyəti dairəsində olmuşdur. Belə ki, həmin ərazilərdə yaşayan əkinçi-maldar boyların içindən çıxan yarımköçəri toplum (lulu boyları) təşəbbüsü ələ ahb, Lulu elini qurmuşdu. Lakin mərkəzləşmiş hakimiyəti olmayan bu elin çox yaşaması mümkün deyildi. Onun yerində daha mütəşəkkil Qut eli yarandı.
dipnotlar:
147) AT, 1994, 67.
148) Меликишвили, 1954, 128.
149) Mosul-zəngi atabəylərinin adında görünən Lulu soyadı, Orta əsrlərdə Maraş əyalətində, Ərzurum sancağı Kemax qəzasında, Niqde sancağında yaşayıb, Osmanlı dövlətinin arxiv sənədlərində adı çəkilən lulu və lululu camaatı yörük tayfası, Sivas sancağında, Hələbdə lululualçı (lululu-elçi) türkman tayfası kimi qeyd olunmuşdur (OAC, 570-571); Doğuda isə onlar lulu adlı hun sülaləsi kimi ortaya çıxmışlar (AT, 1994, 79).
150) Юсифов, 1987, 25.
151) Дьяконов, 1956, 101; AT, 1996, 37.
152) ARAB, I, 278, 285, 312, 318.
153) Hurri kaloniyası olan Nuzi şəhərinin arxivindəki bir məhkəmə sənədində Nimkibel və Zilixamanna adlı iki nuzilinin arasında baş verən davaya baxılır. Bəlli olur ki, bunların ortaq (şərikli) malı olan taxılı varmış və onlardan biri bu taxılı alver üçün Lulu bölgəsinə aparanda lulu lotuları taxılı onun əlindən alıblar. Məhkəmə qərar çıxardır ki, malı əlindən alınan ortaq o biri ortağın çəkdiyi ziyanı ödəməlidir (Меликишвили, 1954, 132).
154) Gelb, 1944, 25, 32; Меликишвили, 1954, 130; AT, 1988, 125; J. Gelb haqlı olaraq, bu adları subar boylarına aid edir (Gelb, 1944, 66).
155) Bu adın müxtəlif dillərdə yazılışı (lulu, lullu, nullu, lulaxxu, Lulume, Lullubum və s.) sumer dilində verilən ilkin formanın (lulu-be) şəkilçili və şəkilçisiz formalarıdır. Sumer yazısında qeyd olunan lulu adına qoşulmuş -bi formantının İslamaqədərki qaynaqlarda azərbi, ellipi, traspi, arqippi, tatabi, kaspi və sair türk boyadlarına qoşulub topluluq bildirməsi şübhə doğurmur: azər-bi, elli-pi, tıras-bi, arqu-pi, tata-bi, kas-bi və lulu-bi.
156) AT, 1994, 79; 1996, 37; Bu da mümkündür ki, «ho-ho var dağa qaldırar, ho-ho var, dağdan endirər» deyimində olduğu kimi, lulu çobanları sürünü haylayıb yönəltmək üçün lo-lo deyimini işlədirmiş. Bunu təkrar-təkrar müşahidə edən sumerlər bu heyvandar dağ adamlarını lu-lo adlandırmış, mixi yazıda «o» işarəsi olmadığından bunu lulu şəklində yazmışlar. Azər boyları içində «lo-lo» etnoqrafik mahnısı bugünə kimi qalmışdır. Bu adın sumerlər tərəfindən verilməsi daha inandırıcıdır, çünki sumer dilində «adam» anlamı bildirən lu sözü (lu-qal «böyük adam», lu-lo «lo adam») ilkin formanın lulo olduğunu göstərir, lu-lu ilə paralel lu-ər, lo-ər formalarının işlənməsinə haqq qazandırır: şarru mLu-e-ru-ni-u-i «Lueru çarı» (Мещанинов, 1978, 372); Belə ki, lulu boylarının yerində sonralar luər/loər variantından yaranan lur/lor adlı farslaşmış lur/lor boynu görürük və Osmanlı dönəmində Mosul və Urfa sancaqlarında türkmənlərin köçəri təbəqəsi kimi tanınan lor camaatına «türkmən kürdü» (türkman ekradı) deyimi ilə rast gəlirik (OAC, 570).
157) Yalnız m.ö. XII əsrin ortalarına aid bir asur yazısında lulu və qut adları yanaşı çəkilir ki, bu da pozuq fraqment olduğundan təxmini oxunur: «(lu)luları, bütün qutları və onların bütün dağlarını öz qarşısında diz çökdürdü» (АВИИУ, ¹9). Bu cümlənin özü də sanki «dağlardakı bütün qutları (və onların) lulu tayfalarını» deyimini əks etdirir.
158) AT, 1994, 81.
159) Дьяконов, 1956, 101.
160) Yeni daş dövrü (Neolit) Urmu hövzəsində Firuztəpə, Saqzabad yaxınlığında Zağatəpə, Luristanda Qurantəpə, Abdul-Xoseyn arxeoloji abidələri, Eneolit çağında Xasun kulturunun, sonra Quzey-Ubeyd kulturunun Urmu hövzəsinə uzanması, Yanıqtəpə, Hasanlu, Püşdəlitəpə, Dəlmətəpə abidələrinin erkən əkinçi-maldar boylarının axarsu yaxalarında kərpiç evlərdə məskunlaşdığını göstərməsi Güney Azərbaycan əhalisinin yaşam kulturu haqqında təsəvvür yaradır. Tunc dövründə də kultur gələnəkləri və metalişləmə sənəti ilə İkiçayarasında yaranmış mədəniyətdən geri qalmayan Zaqros dağlan ilə Urmu hövzəsindəki protoazər boyları vahid mədəniyət sferasında idilər. Ona görə də quzey-doğuda lulu sınırı Təbriz bölgəsinəcən uzana bilərdi.
161) «İşğala məruz qalan 70 hökmdar, o cümlədən Urmu gölü hövzəsinin əhalisi hərbi ittifaq yaratdılar» (AT, 1994, 69); Lulu, qut, sonralar isə Atropaten dövlətlərindən məlumat verən tarixi qaynaqlar 70 rəqəmini təkrar edir. Bu rəqəmin və Koroğlu dəlilərinin 777 sayı üzərində sonra dayanacağıq.
162) Barton, 129, 150.
163) Bu lulu bəyinin adını bəzi yazarlar Tardunni, bəzisi yarımçıq (…) birini, bəzisi Lişirpirini kimi təqdim edir (Меликишвили, 1954, 48; Алиев, 1960, 82; Дьяконов, 1956, 116).
164) Меликишвили, 1954, 48.
165) AT, 1994, 68-71; Burada ilk lulu elbəyindən (bunu yanlış olaraq Satuni adlandırırlar) tutmuş Anubaniyə qədər (2230-2150 arası) ayrılan təxminən 80 illik dövrün 50 ili Qut elinin (2200-2109) vaxtına düşür.
166) Ur sülaləsindən (2121-2012) təkcə Şulqinin vaxtında (2103-2056) lulu-qut ərazilərinə, Qanxar (Qanqar?), Lullubu, Simurrum, Xarşi, Urbillum (Ərbil) və sair bölgələrə çoxsaylı yürüşlər olmuş, Laqaş çarı Şu-Suen (2046-2038) çağında isə onun canişini Arad- Nannar özünü dəclə yaxası Sabum, Qutum, Urbillum, Xamazi, Qanxar, Qardak və Su (subar) xalqının ağası (ensi) kimi təqdim etmişdir (Дьяконов, 1956, 117-118).
167) «Anubanini şarru dannum şar Lullubium şalamşu u şalam İştar ina şadium Batir uşzirsa salmim annim u dubba şuatam uşazaku Annum u Annatum, Bel u Bellit, Adad u İştar, Sin u Şamaş ...lum» (Алиев, 1960, 82); Anubaninin bu yazısında Göy, Yer, Venera, Ay, Gün tanrılarının sıralanması göstərir ki, lulu boyları öncə Göy tanrısı Tenqiri, sonra isə Yer (Yer-Sub?), Ulduz, Ay, Gün iyələrinə önəm vermişlər. Sonralar Pomponiy Mela (I əsr) amazonka yurdunda «gunaykokratumen» (Gün-Ay, Gök-Yer atum) boyundan bəhs edir, hun bəyi isə özünü «Göyün-Yerin doğduğu, Günün- Ayın hakimiyət verdiyi böyük hun şanyuy» adlandırır (АИОСК, 1990, 100, 228).
168) A. N. Bernştam «verimlilik», «bərəkət», «sevgi» ilahəsi İştar ilə Ay-kağan və ocaqev hamisi Humay arasında uyğunluq axtarmışdır (Бернштам 1935, 35-36); Lulu «panteonları» sırasmda İştar Ay-kağana daha yaxındır. Oğuz dastanının uyğur variantında Oğuzu doğan Ay-kağandır: Ay-Kağanun közü yarıb boradı, erkək oğul toğurdu.
169) Меликишвили, 1954, 127-128; Алиев, 1960, 83.
170) pilie agubie mâtu ebanie âlu Alia bedini dQueraina taramana bedini «Alia şəhəri tərəfindən, (tanrı) Quera taramanı səmtindən ölkəyə kanal çəkdim» (Мещанинов, 1978, 298).
171) AлБ.T, 1993; CejиДов, 1989, 387.
172) AT, 1994, 68; AT 1996, 37; Q. A. Melikişvili isə bu elbəyin adını İmmaşkuş şəklində verir (Меликишвили, 1954, 130).
173) Lulu-Qut eli çağından bəlli olan Qaradağ (Qardak) yeradında olduğu kimi, II Sarqonun vaxtında qeyd olunan lulu toponimi Kullar dağadı bugünə qədər Kollardağ şəklində yaşayır (ТУ, 117; Bax: II Bitik, «Sarqonun yürüş marşurutu»); Astara bölgəsində Hamoşam kəndi yaxınlığında «Lulum yeri» toponimi də diqqəti çəkir (AT, 1996, 38).
174) Abû'l-Farac , 274, 533.
175) Urartu yazısında Luer-uni, luer-uxi kimi verilən luər boyuna aid Tulu şəhərinin bəyi Tsinalibi (Çin Alp) adlanırdı (Меликишвили, 1954, 116; Мещанинов, 1978, 372).
176) Дьяконов, 1956, 102.
177) İ. M. Dyakonovun özü də qeyd edir ki, bu ad akadca olsaydı, AN-banini və ya Anumbanini şəklində yazılmalı idi. Anubani adının da «Kutı çarı» sumer epik əsrində adı keçən Dingir-banin şəxs adı kimi oxuna bilməsini xatirladan Y.Yusifov, haqlı olaraq, Anubani yazısının özündə sumer tanrı adının akadca Annu deyil, Annum şəklində yazıldığını vurğulayıb, Anubani adında həmin tanrı adını axtarmağı yanlış sayır. O bu adın subar dilində ene «tanrı» sözü ilə başlana bilməsini də istisna etmir (Юсифов, 1987, 35); Türk onomastikasında Banu sözü qadın adlarında işlənir. Bu baxımdan, Urartu tanrıcası kimi verilən Arubani tanrıcasının adı (arı-banu «təmiz xatun») və onun Dərəbəy qalasından tapılan (m.ö. VII-VI əsr) tunc heyəli diqqəti çəkir (ИИН СССР, 107).
178) Erol, 1989, 14.
179) F. Deliçə əsaslanan İ. Əliyev Batir dağadının sonrakı mənbələrdə adı keçən Padin, Padan ilə eyni olduğunu güman edir (Алиев, 1960, 82); İ. M. Dyakonov isə əski Akad imlasına görə, BA.Tİ.İR yazılıb, Pa-di-ir (Padir) kimi oxunan bu adın elamca -ir şəkilçisi ilə Pad- kökündən yarandığını yazır (Дьяконов, 1956, 102); Fikir doğrudur, lakin burada «elam dili» əvəzinə «türk dili» deyimi işlənməlidir, çünki bu dağadı etnotoponimdir və bugün də azər türklərinin yarımköçəri padar boylarının adında yaşayır.
180) ТУ, 156.
181) Меликишвили, 1954, 128; Дьяконов, 1956, 101; Юсифов, 1987, 28. Yazarlar hurri dilinə uyğun gəlsin deyə, burada Siduri, Satuni adlarını oxumaq istəmişlər. Azərbaycan tarixçiləri də bu yazıda güya Sidur, Satuni adları keçdiyini təkrar etmişlər (AT, 1996, 37); Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, hurri dilində (panteonunda) Siduri kişi deyil, qadın «Deva» obrazıdır (ИДВ, 1988, 84).
182) ИДВ, 1988, 75-76.
183) Струве, 1989.
184) Gelb, 1944, 25, 66.
185) ЯАИА, 1979, 38.
