Kut Eli (Ülkesi)
Prof.Dr.Firudin Ağasıoğlu Celilov
Lulu eli dağılan çağlarda Azərbaycanın güney-batı və güney qonşuluğunda siyasi durum gərginləşmişdi. Bu gərginliyi artıran səbəblərdən biri də «dünyanın dörd yanının (səmtinin) hökmdarı» titulunu daşıyan Akad çarı Naram-suenin ətraf ölkələrə, özəlliklə Lulubi ərazilərinə vaxtaşırı yürüşləri idi. Bu çağlarda Akaddan asılı vəziyətə düşən Sumer ölkəsinin şəhər-dövlətləri arabir öz aralarında müharibə edirdilər. Elam ölkəsi də eyni vəziyətdə idi. Baxmayaraq ki, lulu-qut boyları üzərində qələbə çalması ilə öyünən Elam çarı ilə Naram-Suen arasında dünyada ilk yazılı müqavilə imzalanmışdı, ancaq bu qardaşlıq müqaviləsində Elam «kiçik qardaş» idi, çünki burada «Akadın dostu mənim dostum, düşməni mənim düşmənimdir» bəndi vardı. Akad çarının möhtəşəm titulu qarşısında elam çarı «Suz işşiakkumu (ensi) və Elam şakkanakkumu (şaqana)» ünvanı daşıyırdı. (186) Beləliklə, Sumer kimi, Elam da Akaddan asılı vəziyətə düşmüşdü. Azərbaycanın güneybatı əraziləri isə m.ö. III minilin son çağlarında akad-elam ordularının vaxtaşırı tapdağı altında qalırdı. Lulu elində mütəşəkkil dövlət qurumu yaranmadığı üçün lulu elbəyləri xalqı o çağın güclü Akad, Elam dövlətlərinin təcavüzündən xilas edə bilməyib, siyasi arenadan çəkilməli oldu. Onları daha təpərli qut bəyləri əvəz etdi.
Lulu elbəylərinin hansı boydan olduğunu bilmirik, lakin Lulu elindən sonra ortaya siyasi iradə qoyub, təşəbbüsü ələ alan bəylərin lulularla eyni etnik soydan olan qut boyundan çıxması bəllidir, hətta, bəzi yazarlar lulu elbəyi Anubaninin guya sonralar qut elbəyi kimi çıxış etdiyini vurğulayır. (187) Heyvandarlıqla yanaşı, əkinçilik və başqa sənətlərlə məşğul olan qut boyları yarımköçəri dağlı lululardan fərqli olaraq, oturaq və yarımoturaq həyat tərzinə malik idi. (188)
Birinci ad (lulu) etnoqrafik termin olub, tərəkəmə, kürd, yörük kimi yarımköçəri elatı bildirir, ikinci ad (qut) isə turuk, qaşqay və sair etnonimlər kimi konkret bir boyun adıdır. Əgər toponim kimi Aratta ölkəadı və etnoqrafik termindən yaranmış Lulubi ölkəadı bu ölkədə yaşayan konkret boyların adını görməyə mane olurdusa, artıq Qut elinin adı erkən dövlətlərdən birini quran qut boyunu bizlərə tanıdır. Qısa bir zamanda konfederasiyaya qoşulan müxtəlif boyların ümumi adına çevrilən qut adı Qut eli dağılandan sonra da hələ uzun müddət bu funksiyanı daşımışdır. (189) Qut eli qurulandan 20-25 il sonra artıq bütöv regionda stabillik təmin olunmuşdu.Yalnız Azərbaycanı yadelli orduların tapdağından xilas etməklə kifayətlənməyən qutlar sumer xalqının da köməyinə yetişib, onları Akad zülmündən qurtardı. Akad və Elam ordularını məğlub edən qut elbəyləri bu dövlətləri də özünə tabe etdi və Qut eli qurulandan az sonra ərazisinə və Ön Asiyada nüfuzu altında olan ölkələrə görə tarixdə ilk Türk İmperiyası oldu. (190)
Qədim Ön Asiya tarixində bir əsr ömrü olan bu imperiya çağında regionda iqtisadi və mədəni inkişaf üçün yaranan siyasi stabillik diqqəti çəkir. Bir əsr boyunca arası kəsilən müharibələr Qut eli dağılandan sonra yenidən başladı. Öncə sumerlər, sonra yeni yaranmaqda olan asur bəyləri ətraf bölgələrə, o cümlədən Azərbaycana yürüşlər etdi, elam xalqı da gah qonşularının hücumuna məruz qaldı, gah özü qüvvə toplayıb, yürüşə çıxdı.
Qut boylarının qurduğu Qut Eli qədim Dünya tarixində bənzəri olmayan bir dövlətdir. Qut eli dünyada ilk demokratik (!) qurumlu dövlət idi; Sumer, Akad, Elam kimi böyük dövlətləri özünə tabe edə bilən bu dövlətin vaxtında yüzil boyunca bütöv regionda stabillik hökm sürdü; vaxtilə ümumiləşdirici mahiyət daşıyan subar və sonrakı saqa, hun, türk, oğuz, qıpçaq etnonimi kimi, 1500 il ərzində qut adı bəzi hallarda Dəclə-Urmu hövzəsində türklərin ümumi adına çevrilə bildi, yalnız Qut eli dağılandan sonra subar, lulu, kuman, turuk və başqa adlar qut ilə yanaşı işləndi.
Qut elinin əsas yaranma səbəbi ölkəni çapıb-talayan elam-akad ordularına qarşı dura bilən qüvvənin bir araya gətirilməsi ehtiyacı idi. Belə ki, aqressiv xarakteri və mütəşəkkil əsgəri gücü olan Naram-Suen luluların qüvvəsini sındırmışdı. Onun «zəfər» abidələri bunu açıq göstərir. Kərkük bölgəsində toparlanan müxtəlif boyların başçıları birləşib, qut boyundan olan Enridavaziri başbuğ seçdilər. Bu, uğurlu seçim idi. Başbuğ birləşmiş qüvvələrlə akadların üzərinə yeridi və bu döyüşdə 36 il hakimiyətdə olan «dünyanın dörd yanının hökmdarı» Naram-Suen öldürüldü. Enridavazir bu qələbəni akadların əlində olan sumer şəhəri Nippurda daşa həkk etdirib, zəfər yazısında özünün tituluna Naram-Suenin illərlə daşıdığı ünvanını əlavə etdi: «Qut çarı, dünyanın dörd yanının hökmdarı». Akad ordusu ilə «umman-manda» (qut) arasında m.ö. 2202 və ya 2201-də olan bu tarixi savaşda qutların qələbəsinin psixoloji təsiri daha böyük idi. (191)
Uruk şəhərini Aratta çağında sami mühasirəsindən qurtarmağa gələn arattalıların qut ölkəsindən gəlməsi sumer eposunda əks olunduğu kimi, qan yaddaşında da qalmışdı. Sumerlər Güney İkiçayarasına girən qut əsgərlərinə Akad despotundan onları xilas edəcək qüvvə kimi baxırdılar. Bir neçə il vuruşub, akadları tam yenəndən sonra qutlar bütöv Sumerə sahiblik etdilər.
Naram-Suenin oğlu Şarkalişarri (2201-2177) atasının yerini tutsa da, artıq «dünyanın dörd yanının çarı» titulundan məhrum olmuşdu. Bacardığı qədər qutlara dirəniş göstərən, hətta savaşların birində Sarlaq adlı qut bəyini əsir alan bu Akad çarı atasının ona verdiyi Şarkalişarri «çarlar çarı» adının mənasını doğrulda bilmədi. Bir müddət Babil ətrafında mövqeyini möhkəmlətsə də, sonra İkiçayarasının quzey-batı istiqamətinə çəkilib, burada subar boylarından qalmış Basar bölgəsini (indiki Gəbəl-Bişri) tutdu. (192) Əvvəlki hegemonluğunu itirmiş Akad artıq Qut elinə tabe olan kiçik bir dövlətə çevrilmişdi. Dudu adlı çardan ta 2137-də ölən son çar Şu-Turula qədər hamısı qut elbəylərinin Akadda canişini idi.
Elamı əlində saxlayan Naram-Suen öləndən sonra buradakı Avan bölgəsinin çarı I Kutik-İnşuşinak «dünyanın dörd yanının çarı» tituluna iddia edirdi. Lakin qutlar onu da yerində oturdub, Elamı Qut elindən asılı ölkəyə çevirdi. (193) Beləliklə, öncə Urmu gölü ilə Kərkük arasında yaranıb, Azərbaycanın güney-batı bölgələrini əhatə edən Qut eli bir müddət sonra Sumer, Akad, Elamı da bu dövlətin sınırları içinə aldı. Qut elinin batı və güney siyasi-coğrafi sınırları bu sadalanan dövlətləri əhatə etdiyindən bəlli təsəvvür yaranır, ancaq onun quzey və doğu sınırları haqqında yazılı bəlgə yoxdur. Lakin IV-III minilliklərə aid arxeoloji kultur uyğunluğu bu sınırların da quzeydə Van gölü ilə Araz çayı yaxalarına, doğuda Xəzər yaxalarına, güney-doğuda Tehran-İsfahan xəttinə uzandığını göstərir. Bu xətt üzərində yerləşən Kaşan bölgəsi (Sialktəpə abidələri) Elamı da içinə alan dairənin guney-doğu sınırını təşkil edirdi. Xəritədə verilən dairə Qut elinin, qırıq xətli dairə isə ona tabe olan dövlətlərin ərazisini bildirir. (194)
Qutların geniş ərazisi və sayca çox olmasını qaynaqlar daima yad edir. Bunun səbəbi qut adının başqa boyları da bildirməsi idi. (195) Bu ad altında qohum boyların olması o çağın arxeoloji kulturunda aydın görünür. Arxeoloji kultur baxımından, Qut eli Tunc dövründə İkiçayarası mədəniyəti ilə ayaqlaşa bilmədi. Baxmayaraq ki, Qut eli ərazilərində arxeoloji abidələrin, əkinçi-maldar kulturunun tarixi daha qədim və təsərrüfatın inkişafı daha öndə idi, ancaq III minilboyu Elam və İkiçayarası, özəlliklə, Sumer əkin üçün süni kanal şəbəkələrinə görə və şəhərləşmə sahəsində çox irəli getmiş, Qut dağlarını arxada qoymuşdu. (196)
III minillikdə İkiçayarası və Azərbaycanda fərqli sosial-siyasi durumun formalaşması, əslində, fərqli yollarla iqtisadi inkişafa yön verən coğrafi mühitin tələbinə uyğun təsərrüfat növünün önə çıxması idi. İkiçayarasında əkinçiliyin, Azərbaycanda isə heyvandarlığın önə çıxması birincidə şəhərləşməni, çoxtanrı, məbəd tikmə, yazı kulturunu və quldarlıq qurumunu, o birində isə yaylaq-qışlaq yaşamını, keramika, metalişləmə sənətini, kosmik kultlar, təktanrı və iyələr, damğa kulturunu, fərdin azadlığını inkişaf etdirdi. İkiçayarası mədəniyət tipinin təsir dairəsinə düşən türk boylarının Dəcləyaxası bölgələrində isə hər iki kultur dəyərlərin sinkretizmi vardı.
Qut elinin yarandığı ərazinin etnik durumu haqqında arxeoloji qaynaqlar müəyyən imformasiya verir. Belə ki, azər türkləri kimi aralıqdənizi antropoloji tipinin kaspi çaları ilə qonşu elam, sumer və akadlardan seçilən qut-lulu boyları dəfnetmə adətinə görə də qonşulardan fərqlənirdi. (197) Sumer, Elam və Akad basırıqlarında görünən uzanıq ölübasdırma adətindən fərqli olaraq, onların bükülü basdırma gələnəyi III minildə də davam etmişdir. (198)
Qutlar eneolit çağındakı «boyalı-naxışlı keramik qablar» kulturuna sahib idilər. (199) Qut elinin sınırları içinə daxil olan bölgələrdə eyni arxeoloji kultur kiçik lokal fərqlərlə yayılmışdı və bölgələr arasında sıx əlaqə vardı. Qut elinin yaranma dövrü Kür-Araz kulturunun son çağlarına düşür və Urmu yaxasında III minilin möhtəşəm Göytəpə abidəsi qutların mərkəz bölgəsini, Sialk abidələrinin yarandığı Qəzvin-Tehran-Kaşan üçbucağı isə güney-doğu sınırlarını təşkil edirdi. (200)
Lulu-Qut elləri qurulandan hələ minil öncə, IV minillikdə Urmu gölü hövzəsi metallurgiya və dulusçuluq sahələrinin inkişafı ilə seçilir. (201) Belə bir inkişaf sənət əsərlərində də qabarıq görünür. Belə ki, uzmanların qut bəylərinə aid etdiyi heyləllər (tunc büstlər) Güney-Azərbaycanın Həmədan bölgəsində və Urmu hövzəsində tapılmışdır. (202) Bu qədim türk sənət əsərləri sayılan bədizlər indi Nyu-Yorkda Bremmer qalereyasında saxlanır.
IV minilliyin ikinci yarısına aid Qavratəpə abidəsinin damğa - möhürləri çox aydın göstərir ki, Mosul bölgəsində hələ minil öncə lulu-qut boylarının ulu babaları şəxsi mülkiyət formasına keçmişdi. Hər bir heyvandar ailənin, soy və boyun damğası vardı. Sonrakı minillərdə türk elatları ilə geniş ərazilərə yayılıb, son vaxtlara qədər davam edən soy və boy damğa bəlgələri, özəlliklə, qayaüstü rəsmlərdə sərgilənən və Qavratəpə çağından bəlli olan bu «təkə» damğaları Ön Asiyadan tutmuş Baykalacan hər yerdə türklərin «pasportu» kimi görünür. (203)
Lulu-Qut eli çağında təsərrüfatda elə bir sistem formalaşmışdı ki, bugün də onların yaşadığı ərazilərdə yarımköçəri türk boyları yaylaq-qışlaq yaşamı ilə heyvandarlıq təsərrüfatında həmin sistemi davam etdirir. Güney-Azərbaycanda qaşqay, bəxtiyar və sair türk boyları bu gələnəyi minillər boyu saxlaya bilmişdir. Lulu-qut çağından heyvandarlıqla qul əməyinin bir araya sığmaması türk toplumunda quldarlıq qurumunun yaranmasına zərurət doğurmamışdır.
İkiçayarası dövlətlərdə çar, məbəd və varlı ailələr üçün işləyən qulların hüququ ilə Qut elində hər bir yoxsul fərdin özəl mülkiyət hüququ arasında köklü fərqlər vardı. Hər iki bölgədə müxtəlif mifoloji, etnoqrafik, əxlaqi, kultur və müxtəlif milli-etnik dəyərlər üzrə gedən inkişaf müxtəlif sosial qurumların və siyasi-iqtisadi münasibətlərin formalaşması ilə nəticələnmişdi. (204)
Beləliklə, bəzi sahələrdə İkiçayarası mədəniyətindən geri qalan Qut eli müəyyən sahələrdə ondan irəlidə idi. Bu baxımdan, «qut» qanunları ilə Elam, Akad, Sumer ölkələrini yüzil idarə etmək asan deyildi. Qut elinin ilk və son çağlarında güclü qarşıdurma olaylarının səbəbi fərqli mədəniyət idi. Qut eli haqqında əsas qaynaq mixi yazı ilə bir neçə nüsxədə qalmış «Çarlar siyahısı» (King list) adlanan yazıdır. Qut dövləti dağılandan az sonra sumer dilində yazılan bu siyahıda İkiçayarasında hakimiyətdə olmuş «sülalələr» sıralanıb sadalanır. (205) Lakin bu sıradakı «Qut sülaləsi» o çağın mirzələrini çaşdırdığı kimi, sonrakı tədqiqatçılar üçün də problem yaratmışdır. Belə ki, digər sülalələrin müxtəlif illərlə davam edən irsi hakimiyətindən fərqlənən qut elbəylərinin seçimlə hakimiyətə gəlib, onlara ayrılan hakimiyət ili tamam olanda hakimiyətdən getməsi, ya yeni müddətə seçilməsi tarixşünaslıqda yanlış yozumlara yol açmışdır. Siyahıda Akad sülaləsi ilə II Laqaş sülaləsi arasında verilən «Qutların hakimiyəti» müxtəlif nüsxələrdə «kim çar idi, kim çar deyildi», «bir çarın adı siyahıdan düşüb», «qutların çarı yox idi, özü (İmta?) beş il çarlıq etdi» deyimlərilə başlanır, 21 elbəydən 20-sinin adı və neçə il hakimiyətdə olması göstərilir. Bu illərin cəmi isə «91 il 40 gün» edir. (206)
Qut elinin Sumer, Elam, Akad dövlətlərindən fərqini görmək üçün siyahıda elbəylərin hakimiyət ili sisteminə baxmaq lazım gəlir. Çünki bu sistemin verdiyi informasiyanı nəzərə almadan, qədim türk dövlətlərinin türk törələri ilə qurulmasını anlamaq çətin olur. Əsas qaynaq kimi burada «Qut çarlarının siyahısı» götürülmüş (2 və 3-cü sütun), onun əsasında 1, 4 və 5-ci sütun tərtib olunmuşdur.
Bu cədvəldə ilk diqqəti çəkən son sütundakı dörd müxtəlif seçim ilidir. Bugünkü terminologiya ilə desək, burada dövlət başçısı seçkisinin neçə ildən bir keçirilməsi əks olunmuşdur. Qut elinin bir əsrlik dövründə bu seçim müddəti üç dəfə dəyişmişdir: 6 illik elbəylik 2150-ci ildə yarıbarı (3 il) azaldılmış, 2137-ci ildə bu müddət 2 ilə salınmış, 2130-da seçkilərin vaxtı yenidən artırılıb, 7 il müəyyən edilmişdir. (207) Cədvəldə diqqəti çəkən ikinci məsələ 21 elbəydən dördünün verilən hakimiyət müddətini tez başa vurmasıdır ki, bunlardan yalnız sonuncu elbəy Tirikanın devrilməsi bəllidir, digər üç elbəyin hakimiyət dövrünün 1-2 il yarımçıq qalmasının səbəbi isə aydın deyil. İ.M. Dyakonov həmin elbəylərin savaşda və ya öz əcəli ilə öldüyünü mümkün sayır. (208) Bizcə, bunun ayrı yozumu da vardır, çünki savaşlar əsasən Qut elinin ilk və son çağında olmuşdur, orta çağlarda isə müharibələrin olması bəlli deyil, əksinə, bu dövrdə bütöv regionda stabillik vardı və bu duruma nəzarət də qutların əlində idi. Olsun ki, yüzil boyu 21 elbəy sırasında iki-üç yarıtmaz və ya törəni pozan elbəyi bu vəzifəyə, müasir terminologiya ilə desək, neçə seçmişdilərsə, eləcə də «impiçment» yolu ilə vəzifədən salmışlar.
İlkin qaynağın (kinq list) nüsxələrində və onlara əsasən qurulmuş cədvəldə mübahisə doğuran məsələlərdən biri Qut elinin ilk çağı ilə bağlıdır. (209) Bəzi nüsxədə «kim çar idi, kim çar deyildi» ifadəsi qutların yox, Akaddakı duruma və orada çarlığa iddia edən adları bəlli Akad bəylərinə aiddir. Qut elbəyi Elulumeşin vaxtında Dudu «Akad çarı» titulu ilə Qut elinin canişini olandan sonra Akadda vəziyət stabilləşir. Siyahıda «qut elinin çarı yox idi» deyimi isə təbiidir, çünki Lulu elindən sonra qut boyları Urmu hövzəsində dövlət qursa da, bunun İkiçayarasına dəxli yox idi, yalnız Sumeri özünə tabe edəndən sonra bu el «dövlət» kimi tanındı. Görünür, siyahıda birinci elbəy kimi verilən İmta adını başqa tədqiqatçılardan fərqli olaraq, nita («özü») kimi oxuyan A. Poebel haqlıdır, çünki akadları məğlub edəndən sonra yazısında özünü «Qut çarı, dünyanın dörd yanının çarı» adlandıran Enridavazirin statusu siyahıdakı «özü 3 (ya 5) il çar oldu» deyimin məntiqinə uyğun gəlir. Bu halda, qaynaqdakı qut sülaləsinə aid bənddə «bir çarın adı itib (düşüb)» deyimi də aydınlaşır, çünki orada məhz Enridavazirin adı yox, «özü» əvəzliyi yazılıb. Əgər verdiyimiz bu yozum doğrudursa, onda Qut elinin başlanğıc tarixini belə bərpa etmək doğru olar: Lulu-qut boyları m.ö. 2203-cü ildə toplanıb, qut bəylərindən Enridavaziri orduya başçı (başbuğ) seçir, 2201-dəki uğurlu qələbədən bir il sonra (2000) qurultay faktiki olaraq, üç il başbuğ olmuş bu bahadırı elbəy seçir. Beləliklə, bu olaydan bir əsr sonra siyahını yazan sumer mirzələri öncə çarları olmayan qutların ilk çarı Enridavaziri nəzərdə tutub, «özü 3 ya 5 il çar oldu» ifadəsini işlətmiş, onun adı yazılmadığı üçün siyahını köçürən mirzə elbəylərin bəlli 21 sayı düz alınsın deyə, «bir elbəyin adı itib» deyimini əlavə etmişdir. (210)
Siyahının verdiyi əsas informasiya isə budur ki, ətrafdakı oturuşmuş dövlətlərdən fərqli olaraq, Qut dövlətində hakimiyətə gəlmə irsi deyil, seçki yolu ilə gerçəkləşmişdir. Akadda despotik monarxiya və bu rejimdən o qədər də fərqlənməyən, qulların sayına görə isə Elamı, Akadı arxada qoyan teokratik Sumer dövləti olan bir regionda Qut elinin tolerant siyasəti ətraf xalqlar üçün cəlbedici idi. Sonralar belə bir durum subar boylarının İkiçayarasının quzeyində qurduğu kiçik Subar bəyliyində görünür. Ətraf bölgələrdən qaçıb, canını Asur-Urartu despotizmindən qurtaran əhalinin bu bəyliyə sığınması haqqında yuxarıda danışmışdıq.
Qut elinin yarada bildiyi stabilliyin səbəblərindən biri, elbəylərin seçim yolu ilə hakimiyətə gəlməsi idi. Saray çevrilişlərinə imkan verməyən seçki üsulu həm də daxili hakimiyət davasının qarşısını alır, hakimiyətə iddialı şahzadələrin gücə, hiyləyə əl atıb çar ola bilməsi bu sistemdə yoxdur. Ona görə də, 2200-ci ildə seçilmiş ilk elbəydən tutmuş son elbəyə qədər hamısının seçki ilə dövlətin başına keçdiyini görürük. Qonşu ölkələrin çarlarına aid siyahıda bu nizam-intizam yoxdur. Müqayisə üçün deyək ki, məşhur Hammurapinin soyu I Babil sülaləsində (1894-1595) üç əsr boyunca atadan oğula keçən irsi hakimiyətin cəmi 11 çarı olmuşdur, bir əsrlik Qut elində isə 21 çar seçilmişdir. (211)
Siyahıdan da göründüyü kimi, xalqın məhəbbətini qazanan bacarıqlı bəylər dalbadal və ya müəyən fasilə ilə elbəyi məqamına təkrar seçilə bilmişlər. Əgər İngeşuş adında iki elbəy olmamışsa, onda bu adı daşıyan elbəy 24 ildən sonra təkrar seçilmiş, 18 il hakimiyətdə olan Yarlaqab isə üç dəfə dalbadal (6+6+3=15) və üç illik fasilədən sonra təkrar elbəyi məqamına yüksəlmişdir. (212) Demokratik seçkinin gücü onda idi ki, seçim ilinin dəyişməsindən asılı olmayaraq, seçilən elbəyi ona ayrılan vaxtı başa vurmalı idi. Yalnız müstəsna hallarda istefa məsələsi gündəmə gətirilirdi. Gün kimi aydındır ki, Qut elində ciddi qayda-qanun olmuş, toyda alınan qərarlara şərtsiz əməl edilmişdir. Hökmdar yox, törə şah olmuşdur. Dünya dövlətçilik tarixində ilk demokratik seçkiləri gerçəkləşdirən türk boyu qədim Azərbaycanda protoazər boylarından olan qutlar idi.
Ulu soydaşlarımızın qurduğu Qut elinin tarixi həm də demokratiya tarixi kimi qiymətlidir. Seçki ilə formalaşan əsl xalq hakimiyəti demokratik dövlət qurumu olduğundan onun El adlanması, dövlət başçılarının elçi, elbəy, elçibəy, elxan titulu daşıması, dövləti (eli) olan xalqa və ölkəyə də El deyilməsi, eli quran, onun sınırlarını genişlədən elbəylərə Elalmış, Eltutmuş, Elolmuş ləqəblərinin verilməsi gələnəyi bəlkə də qut çağından qalmadır. Çünki Qut elini imperiyaya çevirən məhz qut elbəyi Elulumeş adlanır.
Xalq və dövlət anlamlarının qədim dilimizdə eyni sözlə verilməsi türk etnosunun demokratik ruhunu əks etdirir, qonşu despot dövlətlərdən fərqlənən Qut eli bunun ilk örnəyidir. Azərbaycan Demokratik Cümhuriyəti (1918-1920) Ön Asiya və digər müsəlman ölkələri içində ilk demokratik dövlət sayılır, lakin qaynaqlar və özəlliklə, yuxarıda verilən cədvəl isə Azərbaycanda hələ 4200 il əvvəl demokratik dövlət qurumu olduğunu ortaya çıxarır.
Qut eli daxilində olan stabillik ona tabe olan ölkə və dövlətlərə də öz təsirini göstərirdi. Akad zülmündən bezən sumerlər Qut əsgərlərinə xilaskar kimi baxır, ölkəni Akad təcavüzündən qurtaran qutlara tabe olub, Qut elinə vergi ödəməyi normal qəbul edirdilər. Lakin idarəçilik gələnəyi baxımından akad, elam və sumerlərdən fərqlənən, monumental məbədləri, yazı ənənəsi və məmurlar ordusu olmayan Qutlar üçün İkiçayarasını 100 il savaşsız idarə etmək asan başa gəlmirdi. Qut elinin paytaxtı indiki Kərkük (Arapha) şəhəri idi. (213) Çoxlu dövlət məmurları ilə seçilən Akad, Elam və Sumer ölkələrini idarə etmək üçün Qut eli nəzarəti altında saxladığı geniş ərazilərdə yerli başçıları və onların idarə aparatını saxlamağa məcbur idi. Yerli şəhər-dövlət ensiləri (başçıları) Qut elbəyinin canişini sayılsa da, atadan oğula keçən hakimiyət gələnəyi yerlərdə davam edirdi. Belə vəziyət hər iki tərəfi qane edirdi: Qutlar lazım olan vergini yerli başçıların vasitəsi ilə rahat toplaya bilir, sumerlər yaranmış əmin-amanlıq şəraitində öz şəhər-dövlət gələnəklərini rahatca davam etdirirdilər.
Qut çağına aid bir sumer yazısında deyilir ki, «(artıq) qulluqçu öz xanımına tay olmuşdu, qullar öz sahibi ilə yanaşı gedirdi; varlılar yetimə, güclülər dul qadına xətər toxundurmurdu». (214) Sumerlərin qut elbəyinə hər il bac-xərac göndərməsi, İkiçayarasındakı qərargahda oturan nümayəndəsinin xanımı və uşaqlarına qiymətli hədiyələr aparması haqqında qaynaqlarda məlumat vardır. (215) «Sumer dili qrameri» (1981) kitabında yer alan mətndə əvvəlki irtica rejimi əvəzinə insani münasibətlərə önəm verilən qut çağının öygüsü, əmin-amanlıq durumu ilə bağlı deyimlər diqqəti çəkir: (216)
(1) ki-mah uru-ka al-nu-gar (1) Şəhər məzarlığında qəbir qazılmadı,
(2) lú-úş ki-ni-túm (2) ölü (cəsəd) bastırılmadı,
(3) qala-e balaq-nu-túm ér nu-ta-é (3) qala rahibi musiqi alətini daşımadı,
ondan (yas) nəğməsi çıxmadı.
(4) ama-era-ke4 ér nu-bi-u/11 (4) ağıçı qadın ağı demədi.
Bu sözlərin müəllifi Laqaş şəhərinin ensisi Qudea (2133-2117) Qut canişini idi, ona verilən geniş səlahiyətdən istifadə edərək, yeni kanallar çəkdirib, məbədlər tikdirmiş, elm və ədəbiyatın inkişafı üçün böyük işlər görmüşdür. Qudea həmin yazıda qeyd edir ki, onu 216 min kişinin içindən tanrı Ningirsu seçmişdir. «Ölkənin gerçək çobanı» (ölkə başçısı) olandan sonra, kimsə qayışla, qamçıyla döyülmədi, ana oğlunu vurmadı; vali, çavuş, məmur və işçibaşının işləyənləri vura biləcəyi şey daranmış yun idi. Bu ifadələrdən göründüyü kimi, yaranmış stabilliyi Qudea öz adına çıxır və hətta Sumerdə onun Qut canişini olmasını qutlara yox, sumer gələnəyinə uyğun olaraq, Tanrı seçiminə bağlayır. (217) Bu durum bir daha göstərir ki, qutlar yerli başçıların seçiminə qarışmırdı və yerli hakimlərə kifayət qədər sərbəstlik verilmişdi. Ensi titulu daşıyan Qudeanın dövründə 5 Qut elbəyi dəyişmişdir, çünki əyalət hakimlərindən fərqli olaraq, mərkəzi hakimiyətin başçısı yalnız requlyar seçki ilə «çar» (elbəy) ola bilirdi. Doğrudur, Qudea çar titulu daşımırdı, lakin Akaddakı qut canişini formal olaraq, bu adı saxlamışdı.
Çağdaş tarixçilərin bilgi meyarına uyğun gəlməyən Qut dövlətinin el quruluşu qəbul olunmuş ölçülərə sığmır, ona görə də, məntiqsiz yozumlar irəli sürülür. Belə ki, başqa dövlət başçılarının uzunmüddətli hakimiyətindən fərqlənən qut elbəylərinin qısa hakimiyət illərinin səbəbini qutların öz aralarında hakimiyət savaşında və bu savaşlarda elbəylərin ölməsində axtaran Avropa alimlərinə etirazını «bu durumda olan bir xalq 91 il o çağlarda öz dövrünə görə ən inkişaf etmiş təsərrüfatı olan Sumer-Akad kimi dövlətlərin üzərində necə hökmranlıq edə bilərdi?» ritorik sualı ilə bildirən tanınmış qədim tarix uzmanı İ. M. Dyakonov bütöv regionda stabillik yaradan qut hakimiyətinin kövrək deyil, möhkəm olduğunu yazır, lakin özünün qoyduğu məntiqli suala cavabı gümanla verir və qut elbəylərinin seçim illərindəki düzəni ibtidai icma quruluşunda axtarır, onların bu qurumda yaşadığını ehtimal edir. (218) Ehtimal şəklində söylənmiş bu fikir sonralar başqa rus tarixçilərinin yazısında artıq az qala gerçəklik kimi verilir: qut çağındakı stabilliyin səbəbini siyahıdakı «qutların çarı yox idi» deyimlə bağlayırlar, guya çar yox imiş, amma «tayfa rəisləri» stabillik yaradıb, Ön Asiyanın qüdrətli dövlətlərini idarə edirmiş. (219) Burada Sovet ideologiyasına xidmət edən komunist tarixçi alimlərə öz liderləri F. Engelsin bir deyimini xatırlatmaq lazım gəlir. Bu baş komunist belə deyir: «Biz bilirik ki, icma qurumu ilə işğal olunanlar üzərində hökmranlıq bir araya sığmır». (220) Azərbaycan tarixçiləri də qut çarlarını icma şurasının seçdiyi tayfa birliyi başçıları adlandırıb, qutların guya yalnız dövlət qurmaq astanasına gəldiyini və İkiçayarasında idarə etmə işlərinə qoşulub alışmadıqları üçün böyük dövlətçilik təcrübəsi qazana bilmədiklərini yazırlar. (221)
Öncə bunu yada salaq ki, Carmo, Xasun, Xalaf, Quzey-Ubeyd kulturu yayılan bir ərazidə yaşayan toplumun yazıyaqədərki tarixi həmin ardıcıl arxeoloji kulturların bəlgələrində vardır. Qut ərazisində ibtidai icma qurumunun dağılması Qut eli çağından ən azı min il öncə başlamışdı. Qutların ibtidai icma qurumuna aid fikirlərin elmi əsasa dayanmadığını subut etmək üçün təkcə Urmu yaxasında olan Göytəpə abidəsinin verdiyi bəlgələr kifayətdir. O ki qaldı «qutların çarı yox idi» ifadəsinə, bunu da yuxarıda «özü çar oldu» deyiminin izahında verdik. Hər halda, Babil mirzəsinin ifadəsini səhv hesab edən çağdaş tarixçilər unudurlar ki, hadisələrin içində yaşayan savadlı katib çar ilə sərkərdəni, hökmdar ilə qəbilə başçısını indiki tarixçilərdən daha yaxşı fərqləndirə bilirdilər. Qədim qaynaqlar qut elbəylərini məhz «çar» adlandırır, hələ Qut dövləti yenicə yaranmağa başladığı çağda qutların zəfər yazısında «Qutum ölkəsinin çarı, dünyanın dörd səmtinin hökmdarı» titulu yazılmışdı. (222) Xilafət dövründə sultana xütbə oxunduğu kimi, Qut imperiyası qurulandan sonra neçə yerli Sumer hökmdarının Qut çarının şərəfinə həsr etdiyi yazılar durur. İbtidai icma quruluşunda yaşayan uruq belə nəhəng dövlət (imperiya) qura bilərdimi? Yaxud, bir əsr boyu dövlət başında olarkən üç ardıcıl nəsil dəyişən bir boy və ya budun (tayfa birliyi) necə olur ki, dövlətçilik təcrübəsi qazanmır?
Əlbəttə, Qutlara belə münasibət bir tərəfdən, arxeoloji bəlgələrin və qədim yazıların tekstoloji informasiyasını, digər tərəfdən, qədim türk dövlət gələnəklərini nəzərə almamaqdan irəli gəlir. (223) Qut eli birdən-birə «göydən» düşməmişdi, əhalinin bir az öncə Lulu eli və hələ Subar eli, Aratta eli çağında toplanmış dövlətçilik gələnəyi vardı.
Qut dövlətinin dağılma səbəbləri bəlli olmasa da, sonluğu tipoloji baxımdan sonrakı türk ellərinin qurulub-dağılma olaylarına çox bənzəyir. Elbəy adlarının təhlili göstərir ki, artıq üçüncü nəsil akadlaşmış və akad adları daşıyır. (224) Görünür, qut elbəylərinin sonrakı nəsli idarə etdiyi İkiçayarasındakı şəhərləşmə mədəniyətinin təsiri altına düşmüş, sumer-akad gələnəklərinə meyl edən qut elitası get-gedə qut (türk) etnik dəyərlərindən uzaqlaşmışlar. Bu duruma düşən sonrakı türk imperiya və dövlətlərinin taleyini, çox güman ki, Qut eli də yaşamışdır. Qut dövlətinin qurulduğu illərdə Enridavazir və Qut imperiyasını quran Elulumeşdə olan təpər artıq son elbəylərdə sönməkdə idi.
Qut törəsinə görə, 7 il hakimiyətdə olan elbəy Siumun vaxtı bitəndən sonra, həmin müddətə onun yerinə seçilən qut elbəyi Tirikan hakimiyətdə cəmi 40 gün qala bildi, çünki qutları Sumer ölkəsindən qovan üsyançılar onu arvad-uşağı ilə birlikdə sığındığı Dubrum şəhərində əsir aldı. Utuhenqalın başçılığı ilə gerçəkləşən bu olayın təsviri qaynaqlarda müxtəlif versiyalarla əks olunub. Bir yerdə yazılır ki, Tirikanın məğlubiyətinə Ay tutulması səbəb olmuşdur. (225) Əlbəttə, Ayın tutulması səbəb deyil, bəhanədir. İkinci versiyada isə qutların qovulma səbəbini belə verilir: «Zəhərli dağ ilanı, tanrıtanımaz qutlar Sumer əhalisi arasında düşmənçilik yaratdı, oğulu anadan ayırdı, Sumer hakimiyətini dağlara apardı». Kiçik poema, nəğmə formasında yazılmış, lakin orijinalı deyil, sonradan köçürülmüş nüsxəsi qalan (eynən hay qaynaqları kimi) bu qaynağın müəllifi Sumerdə anti-qut ovqatını qızışdıran dəstənin başçısı Utuhenqaldır.
Qut elinin dağılma səbəbi açılmayan bu qərəzli yazıda da qondarma fikirlər olması haqqında bəlgələr vardır, ona saxta və qeyri-ciddi qaynaq kimi baxılır. (226) Çünki Sumer ölkəsi, sumer mədəniyəti əsl çiçəklənmə dövrünü bir əsr boyu bütöv regionda sülhü təmin edən Qut elinin tabeliyində yaşadı. Başqa bir variantda Ur şəhərini elamların dağıtması və bu olayda dolayısı ilə qutların günahkar olması söylənir. (227) Beləliklə, yüzilə yaxın davam edən Qut elinin dağılma səbəbi bizim üçün açıq qalsa da, bu dövlətin və qut boyunun əks-sədası uzun illər davam edib yaşadı.
Qut eli dağılandan sonra qut boylarının adı Mada çağına qədər 15 əsr Asur mənbələrində görünür: XIV əsrdə I Adadnerarinin yazısında «qutların geniş sınırları» ifadəsi işlənir; XIII əsrdə I Salmanasarın yazısında «uzaqlara taxıl kimi səpələnmiş qut orduları», «göydəki ulduzların sayı qədər çox olan qutlar» deyimləri vardır; VIII əsrdə II Sarqon Mada ölkəsinin bəzi bölgələrini «Qutum» adlandırır; VII əsrdə Assarxaddon «mannalar ölkəsinin adamlarını, ram olmayan qutları dağıtdım» deyir; asur yazıları son dəfə «qut çarları» (bəyləri) ifadəsini 636-cı ildə işlətmişdir. (228) Bu yazılarda qutlar Urmu hövzəsində, Dəclənin yuxarı axarlarında kumanlarla qonşuluqda, Kudmux ölkəsi yaxınlığında göstərilirdi. İ. M. Dyakonov II minilboyu bu qaynaqlarda keçən qut boyadının real etnik termin olduğunu yazır. (229)
Lakin bu real etnonim əvvəllər Qut eli çağında boybirlikləri olan budun (xalq) adı kimi işlənirdi və o çağın qaynaqları Qut ölkəsində 70 boy yaşadığını qeyd edirdi, Qut eli dağılandan sonrakı çağların qaynaqları artıq konkret qut boyu ilə bərabər, həmin boyları öz adı ilə, subar, turuk (türk), kuman, bars, börü, qarqar, zəngi, polad, qorus, xınıs, qızıl, azər və sair etnonimlərlə verir.
Qut ölkəsinin (GU.Tİ.UM Kİ) qədim əhalisinin adı, qut etnonimi türk onomastikasında dərin iz qoymuşdur. Belə ki, çağdaş başqord boyları içində kudi, kuday deyimləri ilə işlənən qudi boyu vardır. (230) Çox vaxt qaynaqlarda utiqurlar ilə adı yanaşı çəkilən kutriqur boylarının və onların Avropada at oynatdığı çağlarda Avar dövlətinin Kuti-xan (553) adlı 17-ci hökmdarının adlarında görünən qut/kuti sözü türk toponimləri sırasında da geniş yer tutur. (231)
Van gölünün güney-batı yaxasında müasir Kotum toponimi Urartu çağında URUQutume (qutu-me) şəklində yad olunur, bura gəlib yerləşən haylar isə ona Kotom demişlər. (232) Osmanlı dönəmində Anadoluda Kutvan (kut-van), Kutuculu (kutu-cu-lu) şəklində qeyd olunan yeradlarında və daha əski çağlarda Anadolunun güney-doğu və güney bölgələrində, İkiçayarasının quzeyində yerləşən və asur-urartu qaynaqlarında Quta/Kuta, Kuda, Qutta, Qut//Kutu//Gutium, Kudmux/Kutmux, Kudmar//Kutmar şəklində adı keçən bölgə, şəhər və yaşayış məskənlərində qut boyunun adı görünür. (233) Babil bölgəsində də Kutu adlı şəhər və kanal olmuşdur. İkiçayarasından subar boylarının quzey və doğu yönlərə miqrasiyasından yuxarıda söhbət açmışdıq. Qut eli dağılandan sonra qut boylarından bir qisminin də Güney Qafqaza, Xəzər yaxalarına və Orta Asiyaya keçdiyini əks etdirən toponimlər vardır: Qudula (Oğuz), Kotuz (Vedi), Kale-Kuti (Qəzvin), Kuta (Səmərqənd). Qut etnoniminin əsasında duran «qut» sözünün iştirak etdiyi toponimlər də eyni istiqamətdə yayılmışdır: Qutqaşen (Qəbələ), Qodman (Masallı), Ata-Qut (Tuğ, Qarabağ).
Qut etnoniminin etimologiyası, məncə, Kut Tənri xatunı, Kutluğ, Kutan, Qutqan, Kutadmış, Kutrulmuş, Qutalmış, Kutlu//Qutlu kimi türk şəxs adlarında işlənib, «ruh, can, uğur, müqəddəs» anlamları ilə bugün davam edən qut sözü ilə bağlıdır. Bu fikri vaxtilə prof. Beno Landsberger irəli sürmüşdür. O yızır ki, bu Gutium, yaxud Kutium etnonimində akadca nisbət şəkilçisni (-ium) çıxsaq, yerdə kut adı qalır. Kut xalqını nəzərdə tutan alim əlavə edir: «Türklərlə ən yaxın münasibətdə olan, hətta bəlkə də, eyniyət göstərən boy budur». (234) Azər dilində «Bu ad bu yigidə qutlu olsun» (KDQ), «Ye, ürəyində qutun olsun», Manas eposunda «Kuyruğuna kut düşmüş, Kutlu kula at kiminki» ifadəsi, deyimləri qut sözünün qutsal anlamını yaşadır. Qut eli çağında Orta Anadoluda yaşayan hatların dilində eyni anlamda işlənən qut sözü qədim qaynaqda qalmışdır. (235) Bu söz türk etnonimikası üçün doğmadır. (236) İndiki Bolqarıstana gedib, Bulqar dövlətini quran Asparuk xan bulqarların qutriqur (qutir-qur) boyuna başçılıq edirdi. Qutların Güney-Azərbaycanda birbaşa davamçısı olan qaşqaylar içində qutlu boyu vardır. (237) Qut etnonimi haqqında elmi ədəbiyatda başqa fikirlər də irəli sürülmüşdür. (238)
Qut boyunun adı türk onomastikasında geniş yayıldığı kimi, qut elbəylərindən də bəzisinin adı türk antroponimika sistemində davam etmişdir. Üç illik elbəy seçilsə də, hansı qələtinə görəsə bu vəzifədə cəmi bir il qalan Kurum (2141-2140) elbəylik titulundan məhrum edildi. Bu adı m.s. IX əsrdə Bulqar dövlətinin başçısı Kurum xan, XIV əsrdə isə Altun Ordu dövlətində Kurum xan daşımışdır. Qut elbəyi Kurumdan fərqli olaraq, Batı-Bulqar dövlətinin (681-1018) başçıları sırasında oğlu məşhur Omurtaq kimi, özü də bir bahadır olan Kurum xan (803-814) Avarların ərazisinə yerləşməkdə və Sofiya (Sredets) şəhərini almaqda igidlik göstərmişdir. (239) Elbəy adları sırasındakı Enridavazirin dövlətin qurulmasında, Elulumeşin isə imperiyanın qurulmasında igidliyindən, elbəy vəzifəsinə təkrar seçilən İngeşuş və özəlliklə, Yarlaqabın müdrikliyindən söhbət açmaq olar. Bəzi elbəylərin adı anlam baxımından titul və ya ləqəb bildirir. (240) Elulumeş adındakı gələnək sonrakı türk dövlətlərində də davam etmişdir.
Elulumeş adı bu elbəyə sonradan verilib. Elbəyin öz adını bilməsək də, Qut elinin Akad üzərində tam qələbə çalıb, imperiyaya çevrilməsi onun vaxtında gerçəkləşmişdir. Dövlət quran, onun sınırlarını genişlədən xaqanlara, dövlət başçılarına İlteriş, Elkutadmış, Elolmuş ləqəblərinin verilməsi türk dövlətçtlik gələnəyində təkrar olunan haldır. Dədə Qorqud bahadırlarından biri Yağrıncı oğlu İlalmış adını daşıyır. (241) Mixi yazıda «o» səsini bildirən işarə olmadığından Elolmuş adı yanlış olaraq, Elulumeş şəklində oxunmuşdur. Yarlaqab, Yarlaqaş və Yarlaqanda adları yarlaq və ab/aş/anda hissələrindən ibarətdir. Birinci yarlaq sözü də iki hissəyə ayrılır və türk şəxs adlarında geniş işlənən bu söz (yar) və şəkilçi (-laq) adın Yarlaq hissəsini yozmağa imkan verir. Belə ki, Yarkın, Yaruk Tikin, İnançu Apa Yarğan tarkan kimi qədim türk adarında işlənən yar sözü və Yağlakar (yağ-laq ər) adındakı -laq şəkilçisi yozumu asanlaşdırır. Nəzərə alaq ki, Yağlakar adını Yağlakar Bilgə kağandan sonra bir neçə uyqur kağanı daşımışdır. (242) Dilimizdə yar sözünün 5-6 mənası var, bunlardan yalnız «işıq» anlamı sadalanan adlarda özünü doğruldur və həmin sözə -laq şəkilçisi qoşulub, «parlaq», «işıqlı» anlamında yarlaq sözünü yaradır. Bu şəkilçi elbəy Sarlaqab adında da vardır, lakin akadlara əsir düşən başqa bir qut bəyinin Sarlaq adı bəzi qaynaqlarda Asarlaq şəklində yazılması və Asər kultu (iyəsi) ilə bağlı olması elbəyin adında da Asarlaqab variantının ola bilməsi ehtimalını ortaya qoyur. Hər iki halda -laq şəkilçisinin qramatik yükü eynidir: birinci halda Sarlaq «sarışın, kürən» anlamını, ikinci halda Asarlaq «Azər kultunu qudsal sayan» və ya «Azər soyundan olan» anlamını yaradır.
Elbəy adlarının (Yarlaq-aş, Yarlaq-an) sonluğundakı -aş, -an şəkilçisi Qaraş, Balaş, Qazan, Türkan kimi türk adlarında geniş işlənir. (243) Yarlaqab və Sarlaqab adlarının sonluğunda «ab» elementini alp/alb sözünün qalığı saymaq olardı (Yarlaq alp, Sarlaq alp), lakin o çağda sumer-akad və türk (qut) dilində ortaq olan «baba», «ata» anlamındakı aba sözünü bu sonluqda bərpa etmək daha uyğundur, çünki Sarlaqab adının yazılışında Sarlaq-aba (zár-la-qa-ba) variantı da vardır. (244) İnim-aba-keş adında ilk söz Göytürk yazısında «inim Kültigin» deyimindəki inim («kiçik qardaşım»), və sumer dilindəki inim («söz») ilə uyğunluq təşkil edir. Əgər İnimabakeş adı qut sözüdürsə, «Qardaşım Abakeş», əgər sumer sözüdirsə «Abakeş(in) sözü» anlamını verir. (245) İngeşuş elbəy adında sonluq -süz şəkilçisi kimi diqqəti çəkir, adın ilk hissəsi döngə modelində olub, «yenmə», «düşmə» məzmunlu engə/inge sözüdür və bütövlükdə İngesüs adı «yenilməz», «məğlub olmaz» anlamı daşıyır. (246) Bu söz Əmir Teymurla vurşan İngatürü xanın adında da var. Görünür, iki dəfə elbəy seçilən İngesüs aldığı bu ləqəbə tam layiq imiş.
İbranum elbəyin adında sonluq (-um) akad şəkilçisidir, ibran sözü isə Dədə Qorqud boylarında adı keçən Əmran, əl-Məqdisiyə görə, ərəb xilafətinə qarşı vuruşmuş xürrəmi başçılarından olan İmran adında əks olunmuşdur. İmran adını ərəb, ümumiyətlə, sami sözü kimi verirlər, lakin qut çağında onlara ən yaxın sami tayfaları akadlar idi və bu ad akadca deyil, sadəcə akad şəkilçisi ilə yazılıb və ola bilər ki, qut çağından çox sonra sami dillərinə keçib. Oğuz boyu imre, türkmən boyu imreli və qədim türk sözləri imre «sev», imren «sevin», «imrəm» (toplum, xalq) sözləri Yunis İmrə adında olduğu kimi, Əmran, İmran, İbran adlarının türkmənşəli olduğunu göstərir. (247) Qut elinin son elbəyi Tirikan adı Küni Tirik adında olduğu kimi, tirik//türük//turuq («türk») etnonimindən yaranmış və sonralar türk onomastikasında Türkan şəklində geniş yayılmışdır. Tirikan sözü ilə bağlı üç yaşayış məskəni olması faktını izah etmək istəyən İ. M. Dyakonov güman edir ki, bunun səbəbi Tirikanın sonralar «İskəndər» kimi əfsanələşməsi ola bilər. Əlbəttə, bu yanlış yozumdur, çünki cəmi 40 gün hakimiyətdə qala bilən, əsir alınıb, sonra Sumerdən biabırcasına qovulan bu son qut elbəyi əfsanələşə bilməzdi. Toponimlər onun adını yox, turuk boyunun adını əks etdirir. İ. M. Dyakonov qaynaqların Bad-Tirikan qalasını «qutlar ölkəsinin qənşəri»ndə verdiyini, Ştrekin bu qalanı sonrakı Karxar (Qarqar) qalası ilə eyniləşdirdiyini, özünün isə bunu Kanxar (Kəngər) kimi oxuyub, qalanın Urmu hövzəsindəki Qarqar bölgəsində deyil, Dəcləyə yaxın olduğunu yazır. (248) Tirikan adının etnonim bildirməsi dilimizdə işlənən «uruq-turuq» sözü ilə də aydın olur.
Beləliklə, qut etnoniminin özü kimi, qut elbəy adlarının da çoxu türkcədir: İngesüz (İngeşuş); Sarlaqaba (Sarlaqab), başqa variant - Azar-laqaba (Asarlaqab); Azarlaq (Asarlaq) adı elbəy yox, qut bəyinin adıdır; Yarlaqaş (Yarlaqaş); Elolmuş (Elulumeş); İnim Abakeş (İnimabakeş); Yarlaqaba (Yarlaqab); Yarlaqata (Yarlaqanda); başqa variant - Yarlaqan (Yarlaqand); İbad (İbate); Kurum (Kurum); Luəraba (Laerabum); İrər (İrarum); İbran (İbranum); başqa variant - İmran; Türükan (Tirikan). Göründüyü kimi, bərpa olunmuş variantlar mixi yazılış formasından o qədər də fərqlənmir, belə ki, adların bugünkü yazılışını belə vermək olar: İngesüz, Sarlaqab (Asarlaqab), Yarlaqaş, Elolmuş, İnim Abakeş, Yarlaqab, Yarlaq Ata, İbat, Kurum, İrar, Luərab, İbran, Türkan.
Beləliklə, m.ö. 2200-ci ildə Urmu gölü ilə Kərkük arasında qurulan Qut eli az sonra Elolmuş elbəyin vaxtında imperiyaya çevrildi və Ön Asiyada qurulan bu türk dövləti bir əsrə yaxın yaşadı. Qut elinin qonşu dövlətlərdən fərqi onda idi ki, burada despotik rejim deyil, requlyar seçki ilə dövlət başına keçən elbəylər tərəfindən demokratik türk törələri ilə idarə olunurdu. Qut elinə tabe olan Elam, Akad və Sumer kimi ölkələrdə yerli hakim sülalələrin, bürokrat idarəçilik üsulunun saxlanması, yerli «çarlara» sərbəstlik verilməsi, daha doğrusu, əyalətlərdə yerli özünüidarə üsulunun tətbiqi, uzun illər boyu regionda stabilliyn təmin edilməsi, Sumer mədəniyətində «renesans» çağının məhz bu dövrə düşməsi aydın göstərir ki, qut elbəylərinin üsul-idarəsi demokratik dəyərlər üzərində qurulmuşdu. Belə ki, Urmu teoriyası ilə gerçək dəyərini tapan Qut Eli ümumtürk dövlətçilik tarixinin ilk qaranquşu olmaqla türk tarixinin başucalığı sayıla bilər, həm də dünya tarixində analoqu olmayan bu dövlətin daxili qurumu, idarəçilik sistemi daha dərindən öyrənilərsə, tarix elminə yeni bilgilər vermiş olar.
Qut imperiyası dağılandan sonra, Qut elini quran boyların birliyi (budun qurumu) pozuldu, İkiçayarasının quzeyi, Dəclənin sol yaxaları və Urmu hövzəsində Qut elinin yerində çoxlu bəyliklər və dərəbəyliklər ortaya çıxdı. Azərbaycanda Mana eli yaranana qədər bu bölgələr vaxtaşırı yadlelli orduların hücumlarına məruz qaldı. Zəif bölgələr bu və ya digər dövlətdən asılı vəziyətə düşdü, dirəniş göstərən bölgələrin isə adı hücum edən çarların yazılarına düşdü. Həmin yazılara əsasən, növbəti mövzumuz Urmu yaxasındakı Turuk (Türk) bəyliyi və Mosuldan yuxarıda olan Kuman bəyliyi haqqındadır. Vaxtilə Qut elinin tərkibində olan bu bölgələr və hər iki bəyliyin turuk, kuman adlı boyları qutların başçılıq etdiyi konfederasiyaya daxil olduğundan ümumi ada çevrilən qut adı altında «görünməz» qalmışdılar.
dipnotlar:
186) ИДВ, 1983, 258.
187) Cameron, 1936, 41; Дьяконов, 1956, 102 (5-ci qeyd); АЗА, 111-112.
188) A. Leo Oppenheym yazır ki, qut dili haqqında bildiyimiz yalnız bir neçə söz və yüzil boyu Akad üzərində hökmranlıq edən qut elbəylərinin adıdır (Oppenxeym 1990, 301); Lakin E. A. Speyser və V.V. Hallo kimi yazarlar yanlış olaraq, qutların kürd olduğunu güman etmişlər (Speiser, 1930, 96-119; Hallo, 708-720); Doğrudur, etnoqrafik «köçəri» anlamında kürd termini türk, macar və sonradan fars dili təsirinə uğrayan bəzi boylara verilmişdir, lakin qut adının etnik anlamda bugünki farskökənli kürdlərə şamil edilməsi isə mümkün deyil, çünki iran (ari) boyları qədim fars dilini qut ərazisinə qut tarixindən 1500 il sonra gətirmişlər və elmdə çoxdan bəlli olan bu gerçəkliyə qarşı heç bir alim çıxış etməmişdir.
189) Дьяконов, 1956, 104.
190) Nə yazıq ki, ucsuz-bucaqsız məkanda arası kəsilmədən TARIX yaratmış türk etnosunun öz içindən bir neçə tarixçi yetişmədi, yalnız saz-qopuz çalıb, bu tarixi gerçəkləşdirən igidlərə dastanlar qoşdular, türkülər oxudular. Bir əlində qılıc, bir əlində qələm tutan elbəylər də qurduğu elin tarixini yox, məhəbbət şeirləri yazdılar. Uca türk milləti dövlətlər qurub, tarix yaratdı, bu tarixi onun əlindən yabançı ordular deyil, əli qələm tutan ağıllı rahiblər aldı. Babalarımızın qurduğu dövlətlərin çoxundan xəbərsiz qalmışıq. Deyəndə ki, filan əsrdə filan dövlətimiz oldub, nəinki savadlı aydınlar, hətta bəzi «tarixçilərimiz» də gözünü döyüb, adama şübhəli baxır.
Nə yaxşı ki, yabançı alimlər, «qeyri-türk» adı altında olsa da, bu dövlətlərin tarixini arayıb-araşdırır. Belə dövlətlərdən biri də Qut elidir. Bu dövlət haqqında «Azərbaycan tanrixi» kitablarında, hətta orta və ali məktəb dərsliklərində ötəri də olsa, məlumat verilir, çünki Qut Eli Azərbaycanda yaranmışdır. Qədim Dünya tarixində analoqu olmayan Qut elinin qurulma tarixinin yubiley ili idi: «Qut elinin 4200 illiyi» XX əsrin son 2000-ci ilinə düşür. Bu yubileyi qeyd etmək haqqında dəfələrlə mətbuatda məsələ qaldırdım, lakin nə yüxarıdakılardan, nə də siyasi partiya və ictimai təşkilatlardan bir səs çıxmadı. Mənim də gücüm yalnız buna çatdı ki, bu il çap olunan «Azər xalqı» kitabıma bu dövlət haqqında ayrıca yazı əlavə edib, kitabı «Qut Elinin 4200 illiyinə» ərməğan etdim.
191) Дьяконов, 1956, 110.
192) ИДВ, 1983, 253.
193) ИДВ, 1983, 253
194) Qutların Luristana yaxın ərazidə olması; Anubani anıt yazısı olan Padir dağını güney lulu sınırı sayıb, qutların onlardan doğuda yerləşməsi; Tirikan-qalasının (Bad-Tirikan) aynaqda «qut ölkəsinin önü (qənşəri)» deyiminə görə, Dəcləyə yaxın olması söylənmişdir (Дьяконов ,1956, 104, 117; АЗА, 112; Оппенхейм, 1990, 301; Balkan, 1992, 37).
195) Əgər Qut eli çağında bir çox boyların adı qut etnonimi altında «örtülü» qalırdısa, bu el dağılandan sonra o biri boyadları görünməyə başlayır. XIV əsr asur yazılarında qut, lulu, subar, kutmux, turuk adları yanaşı çəkilir, XIII əsrdə kuman (ukuman) adı bu sıraya əlavə olunur (Дьяконов, 1956, 135).
196) ИИ, 1977, 20.
197) Mada tarixini yazan İ. M. Dyakonov Sialk, Göytəpə və sair abidələrə əsasən, yerli əhalinin avropoid irqin aralıqdənizi tipinə aid olduğunu və hələ yüzil öncə fransız antropoloqu E. T. Haminin lulu və qutları azər türkləri, özəlliklə, qarabağlı (Şuşalı) azərlərlə eyni tip saymasını qeyd edir (Дьяконов, 1956, 97, 116).
198) Bükülü basdırma gələnəyi bu çağda əksər bölgələrdə (Qiyantəpə IV, Sialk III və s.) davam etmişdir (АЗА, 98, 110).
199) ИДВ, 1983, 255.
200) Quzey Ubeyd kulturunun lokal variantları Urmu hövzəsi üçün xarakterikdir. Mosul bölgəsində Qavratəpə abidəsi ilə Püşdəlitəpə abidəsi arasında genetik əlaqə keramik qabların geometrik naxışlarındakı paralellikdə aydın görünür (Массон, 1989,125); Hələ V minilin sonunda boyalı keramikası ilə seçilən Sulduz düzündəki Dəlmətəpə abidəsi İkiçayarası quzeyindəki Yarımtəpə ilə eyni xarakter daşıyır (Энеолит СССР, 121-122).
201) АЗА, 90.
202) Дьяконов, 1956, 115-117.
203) Belə rəsmlərin tipologiyası «I Bitik»də geniş verilmişdir. Qutların mifoloji, astraloji görüşləri İkiçayarasındakı əhalinin inanclarından fərqlənirdi. Keramika üzərindəki geometrik naxışlar, təkə, bars və ilan şəkilləri, həyat ağacı, su və bərəkət simvolları, özəlliklə, qut ərazilərində geniş yayılmış «taleh» anlamlı göy-tanrı və ulduz simvolu dönərgə (svastika) damğası diqqəti çəkir. Dönərgə simvolu bugün də «ulduzu söndü» deyimilə azər türklərinin mifoloji yaddaşında qalmışdır.
204) Qutların hakimiyəti çağında sumercə qúruş erén-a du deyimi gənclərin tikinti, kanal, tarla işlərinə cəlb olunması kimi başa düşülür və «gənclərin işçi dəstəyə qoşulması» kimi verilir (ИДВ, 1983, 253-254); Lakin qut çağında bu deyim daha çox «ərənlərə qoşulan gənclər» anlamına uyğun gəlir, çünki burada sumercənin ere(d) «qul» yox, eren sözü işlənib, Qut çağında sumer gənclərinin qut ərənlərinə qoşulması vurğulanır.
205) İDV, 1983, 488; Kiçik fərqlərlə Qut bəylərinin adı və hakimiyət ili sıra ilə siyahıda belə verilir (Дьяконов, 1956, 107; Алиев, 1960, 155; Zöhtabi,٢٣٠): İmta (3 ya 5), İngeşuş (6), Sarlaqab (6), Yarlaqaş (6), Elulumeş (6), İnimabakeş (5), İngeşuş (6), Yarlaqab (15), İbate (3), Yarlaqab (3), Kurum (1), Habilkin (3), Laerabum (2), İrarum (2), İbranum (1), Hablum (2), Puzur-Suen (7), Yarlaqanda (7), Sium (7), Tirikan (40 gün). Elbəylərin burada göstərilən hakimiyət illərini toplayanda 91 il 40 gün rəqəmi alınır. Lakin bəzi yazarlar qut dövrünə aid müxtəlif illər verir: Nippur nüsxəsinə görə, «124 il 40 gün» (Алиев, 1960, 177, 2-ci qeyd); «8-100 il arası» (AT, 1994,70); Bəzi yazarlar isə Qut tarixini üç-dörd əsr qədimə çəkir. Belə ki, Luis Halpenin redaktorluğu ilə çap olunan «Peule et civilisations» (I t. Les promi. civilis, s.93) adlı əsərdə başlanğıc tarix 2622-dən sayılır. E Meyer isə qut tarixini 2550-2374 arası verir ki, Ş.Günaltay da bu tarixi qəbul edib, qutların hakimiyət tarixini 132 ilə qaldırır (Günaltay, 1987, 342); Lakin İkiçayarasındakı başqa sülalələrin tarixi ilə müqayisədə dəqiqləşən xronologiyaya görə, 2109-cu il Qut hakimiyətinin son ilidir (Дьяконов, 1956, 114).
206) Hər elbəyin neçə il hakimiyətdə olması «siyahıda» verilmişdir, lakin hansı illərdə olmasını, yuxarıda deyildiyi kimi, tarixçilər ayrı-ayrı illərlə göstərmişlər. Elbəylərin hakimiyət illərinin sistemi (1-ci sütun) ilk dəfə «Azər xalqı» (2000) kitabında verilib.
207) Дьяконов, 1956, 108; Sual olunur, böyük bir imperiyanı idarə edən hakimiyətdə baş verən bu önəmli dəyişikliyin səbəbi nə idi və icra mexanizmi necə idi? Təəssüf ki, sualın birinci hissəsinə dəqiq cavab tapmaq mümkün deyil, lakin bir əsr boyu seçki müddətinin üç dəfə dəyişmə səbəbini yalnız gümanla «idarəçilikdə ortaya çıxan hansısa problemin yüngülləşdirilməsi» kimi yozmaq olar, ancaq ikinci sualın məntiqi cavabı budur ki, belə mühüm məsələlər «qurultay» statuslu toyda həll olunurdu.
208) Eyni qaynaq.
209) Jakobsen, 1939; ИДВ, 1983, 486-491; Крамер, 2002, 367.
210) Belə ki, birinci və ikinci sətirdə sual doğuran məsələnin kökü ilk qaynaqla bağlıdır. III Ur sülaləsinin hakimiyətini əbədiləşdirmək məqsədi ilə Daşqından (Nuh tufanı) çar Ur-Nammu (2111-2094) çağına qədərki dövrü əhatə edən bu siyahı Qut eli dağılandan az sonra yazılıb, sonralar üzü köçürülərək ona yeni əlavələr edilmişdir. Ortaya çıxan bəzi nüsxələr «kim çar idi, kim çar deyildi» deyimini bir yerdə akad, başqa bir yerdə qut sülaləsinə aid edir. Əslində, birinci variant daha düzgündür, çünki burada söhbət Akad çarı Şarkalişarri öləndən sonra hakimiyət üzərində bir-birilə 3 il mübarizə aparan İkiki, İmi, Nanum adlı akad bəylərindən gedir və onlarla savaşan qut elbəyi Elulumeşin adından sonra Qut elinin Akadda canişini Dudu və oğlu Şu-Turulun adları sıra ilə verilir (ИДВ, 1983, 486; Алиев, 1960, 154).
211) ИДВ, 1983, 489.
212) Seçki ili silsiləsinə görə, dörd ya beş dəfə də (6+3+3+3=15; 3 x 5=15) seçilə bilərdi.
213) Günaltay, 1987, 316.
214) ИДВ, 1983, 262.
215) Шилейко, 1916, XXI-XXX.
216) SDG, I, 1981, 29.
217) Qudeadan öncə Laqaş ensisi Ur-Baba onun qaynatası idi. Görünür, oğlu olmadığı üçün hakimiyət kürəkənə keçmişdir, təbii ki, bu olayda fal açımının yozumu uğurlu xəbər, «tanrının razılığı» olmuşdur. «Tanrı seçimi» qədim türk dövlətçilik gələnəyində də vardı: elbəy, xaqan olan adama tanrının «qut» verməsi, onların qutlu sayılması inamı Göytürk elində və İslamaqədər davam etmişdir.
218) Дьяконов, 1956, 107-109.
219) ИДВ, 1983, 256; İ. M. Dyakonovdan sonra «Mada tarixi» kitabını yazan İ. Əliyev onun bu yanlış fikrini, haqlı olaraq, tənqid edb, qutların icma quruluşu məsələsini «şişirtmə» adlandırır, Qut çağında Göytəpə kimi abidələrin belə fikirləri rədd etdiyini vurğulayır. Lakin o da qutlarda icma qurumunun dağılmasını İkiçayarasının təsiri sayır və bu prosesin hakimiyətə gəlmə illərinə yaxın başlandığını yazır (Алиев, 1960, 155-156, 6-cı qeyd).
220) Энгельс, 175.
221) AT, 1996, 36-37.
222) da-núm šàr gu-ti-im ù ki-ib-ra-tim ar-ba-im «qüdrətli kişi, Qutum və dünyanın dörd bucağının çarı» (Balkan, 1992, 27).
223) Qudea çağındakı siyasi stabilliyi, mədəni inkişafı, qutlara vergi kimi verilən qızılı, qiymətli silahları, süslü mebelləri nəzərdə tutan tarixçilər ortaya bu sualı qoyur: «Bütövlükdə bu durum, Qudea və onun vərəsələri hakim olduğu bir dövrdə qutların Akad və Sumer üzərində hakimiyəti necə ola bilər?». Qoyulmuş suala özləri bu cavabı verir: «Bütün bunlar (bəlgələr) göstərir ki, Qudea qutlara vergi verirdi; qutlar da ona bütöv Sumerdə və bütün mühüm ticarət yollarında sərbəst fəaliət imkanı vermişdi.Belə düşünmək olar ki, Qudea sadəcə qutların Sumerdə canişini idi» (ИДВ, 1983, 263).
224) Дьяконов, 1956, 108.
225) SSRİ EA Nəzəri astrologiya institutu Selevki çağına aid qaynaqda verilən Ayın m.ö. 2109-ci ildə tutulmasını təsdiq etmişdir (ИДВ, 1983, 266).
226) ИДВ, 1983, 265; АТ, 1994, 72.
227) Заблоцка, 1989, 185.
228) АВИИУ, №1, №2, №4, №28; ХПИДВ, 1963, 235; Дьяконов, 1956; ТУ, 124; ИДВ, 1988, 101; Bir asur yazısında (VIII əsr) asurlara qarşı vuruşan Urartu çarı Arqiştiyə qutların yardımı vurğulanır (Меликишвили, 1954, 233).
229) Дьяконов, 1956, 135.
230) Кузеев, 1974, 50.
231) Türk dillərində qam//kam, qut/kut, qız//kız, qadın//kadın şəklində yazılan sözlərdə ilk samitin azər əlifbasındakı «q» hərfi ilə verilməsi düzgündür.
232) ТУ, 125.
233) OAC, 557; ТУ, 114, 123-125.
234) Azər xalqı, 2000, 245-246; Landsberger, 1937, 8; Balkan, 1992, 25.
235) ДА, 1985, 44.
236) Elazığın Baskil, Maden ilçelərində Kut-uşağı oymağı, Osmanlı dönəmi arxivlərində adı qalmış Kutlu, Kutlubəy(li), Kutluca(lı), Kutludoğmuş, Kutluxan, Kutlulu Kutluluca, Kutluoba, Kutluş, Kutluyurd (OAC, 556-557) etnonim və toponimləri aydın göstərir ki, qut sözü boyadı kimi geniş işlənmişdir. Ola bilsin ki, məmlük sultanı Kutuz, rus marşalı Kutuzov, Qafqazda görünən Kutiyev ad və soyadları da həmin sözlə bağlıdır.
238) Qədim qaynaqda qutlara «namruti» (ağbəniz) deyilməsini və yaxınlıqda kuman boyunun yaşamasını diqqətə alan Y.Yusifov bu etnonimlərin (qut, kuman) «sarışın», «ağ» anlamlı ku sözündən yarandığını (ku-ti, ku-man) güman etmişdir (AT, 1994,82).
Qut etnonimini Qafqazda bəlli olan uti, daha doğrusu, indiki qafqazdilli udi xalqı ilə bağlamaq üçün bəzi alimlər (Z.Yampolski, İ.M.Dyakonov, İ.Əliyev) kuti/uti paralelliyi ortaya atmışlar. Doğrudur, türk dillərində k~ ø paralelliyi vardır və xəzər /azər paralelliyi kimi, kuti / uti paralelləri mümkündür. Lakin bunun udi etnoniminə dəxli yoxdur və tarixi faktlara zidd olduğu üçün yanlışdır. Çünki qut və uti ayrı-ayrı etnonim kimi hələ qədim mixi yazılı mətndə yanaşı verilib (АВИИУ, ¹38). Çox vaxt adı yanaşı çəkilən və bəzən Bizansın təhriki ilə bir-birilə savaşan kutriqur (kutir-qur) və utiqur (uti-qur) türk boyları kimi (ИНСК, 96-97), eyni soydan olan qut və uti adlı qədim boyların sonradan dönüb qafqazdilli udin (udi) olmasını təsdiq edə bilən bəlgələr yoxdur. O ki, qaldı kuti və uti boylarının Urmu hövzəsindən Güney-Qafqaza keçməsi məsələsinə, bu doğrudur və nəinki Azərbaycan və Dağıstan, hətta Orta Avropaya qədər getmişlər. Bu türk boylarının bir qismi də Urmu hövzəsindən sonralar Altaya qədər miqrasiya edib: Altay türklərində Kotı adı və Doğu-Türküstan ilə Güney-Sibir arasında uti/udi boyları bunu aydın göstərir. Çin alimləri qeyd edir ki, çin dilində işlənən türkizmlərdən biri də hun məmur titulu olan kūti terminidir (HWC, 1984, 122; Bu arayışı türkcəyə Dr.A.İnayet çevirdi). Hunların içində lulu sülaləsi kimi, kuti termini də göstərir ki, bu boylar doğuya da köç etmişlər. Çin qaynaqları lolo (lulu?) boylarından da bəhs edir (ВДИ, №2, 1952, 173).
Qut sözünü Keşqutan, Kutanaul tipli toponilərin tərkibində işlənən «ağıl, binə» anlamlı kutan (qutan) ilə; Kotanlı, Xotan tipli toponimlərlə; doğu-german qot boyadı ilə; türk-german teonim paralellləri Qud/Qut, Kuday/Xudu və Qud/Qod/Qot ilə; qohumluq termini quda və yağış çağırmaq üçün oxunan Qodu-Qodu nəğməsi ilə də müqayisə edib, müəyən yozum vermək olar.
239) İA, IV. 713; Şəhərin alınmasını əks etdirən şəkil qədim bir əlyazmada əks olunmuşdur (Чебоксаров-Чебоксарова,1985, 66).
240) Elbəylərin sonrakı nəslinin siyahıdakı adlardan Habilkin, Hablum, Puzur-Suen akad, yaxud akadlaşmış antroponimlərdir, Laerabum, İrarum, Sium isə akad şəkilçisi ilə işlənsələr də, sami sözləri deyildir. Bugün azərlər içində İbat (İbad) kimi işlənən İbate adında «cəsur» (ibətey//ebetey) mənası olması mümkündür. İbate kimi İrarum sözünün də qədim mənşəyi tam aydın deyil. İlk qut çarının adı Enridavazir, Enridupizir, Erridupizir variantları ilə yazıldığından etimoloji yozum vermək çətindir. Adın tərkib hissələri bulqar Enrabota ( ́Ενραβωτάς) şəxs adında, xəzər xaqanı İbuzir Qlyavan adında, qədim türk Bozər, Basar, Pozar adlarında görünür, adın daşıya biləcəyi məna və deyim fonotaktikası «Koroğlu»dakı Halay-pozan adına oxşayır, çünki qədim eñrədi-pozur deyimi «bağırdı(sa)-pozur» anlamındadır. Lakin bu bir ehtimaldır.
241) M. Zöhtabi siyahıda adları ardıcıl gələn Yarlaqaş, Elulumeş ilə KDQ-dakı «Yağrıncı oğlu İlalmış» arasında oxşarlıq axtarmışdır (Zöhtabi,٢٤٠). Lakin qut elbəylərin sıralanmasında ata-oğul ardıcıllığı yoxdur. Müqayisə olunan adlar arasında bir qanunauyğunluq var ki, o da dördünün də türk adı olmasıdır. Elulumeş adı «məmləkətini böyütmüş» anlamı ilə yozulmuş (Bayram, 1988, 80), Yağrıncı oğlu İlalmış adında il-al-mış tərkibinin isə «igidlik» anlamında işlənməsi qeyd olunmuşdur (Tanrıverdi, 1999, 133-134).
242) Малявкин, 1983, 99; Qırğız-qazax bakşılarının duasında «Tanrım, hər yerdə bizi yarlıqa!» deyimi vardır (İnan, 1972, 141); Burada yarlıqa «yardım et» anlamındadır.
243) Qaynaqlarda 18-ci elbəy adının Yarlaqanda və Yarlaqand formasında yazılması iki morfonoloji variant ortaya qoyur (Дьяконов, 1956, 107); Azər dialektlərində Qızılbud // Qızılbund variantlarında olduğu kimi, -and morfemində səsartımı mümkündür; -anda variantında isə Yağlakar Kan Ata adında olduğu kimi, ata (ada) sözü bərpa oluna bilər.
244) PBS,13, №1; Balkan, 1992, 30; Saxa dilində sarlıq (yak), monqol dilində sarlaq (dağ buğası//öküzü) sözləri Sarlaq adında «Buğac» anlamını da mümkün edir. Çin dilinə məmur titulu ābō sözünün türk dilindən alındığını yazan çin alimləri bunu apa sözü ilə bağlayırlar (HWC,1); Görünür sumer dilindəki aba (ata, qoca, ağsaqqal) və akad dilində ‘b, ab şəklində yazılıb, abi/abu (ata, baba), abê (atalar, babalar) şəklində oxunan (Липин, 1957, 14) sözlər də qədim türkcənin aba/apa sözü ilə bağlıdır (ДТС, 47). İnim-aba-keş adı qədim türk abidələrindəki İnançu Apa, Boz Aba, Kulapa Urunu, Ay Aba Çavuş beq, Konurapa adlarında olduğu kimi, aba sözünü ortaya çıxarır. Yarlaqab(a), Sarlaqab(a) kimi bərpa olunan adların sonluğu tələffüz baxımından M. Xorenatsinin qeyd etdiyi xəzər bəyləri Venaseb, Surxab adlarından fərqlənmir. Görünür, aba sözünün bəzi adların sonunda -ab morfeminə çevrilməsi qut çağından daha öncə başlanmışdır.
245) İnel-kağan, İnanc-beg//yabqu və İnak adında isə *in- «inam, güvənc» anlamındadır.
246) Adın əvvəlində olan «ingə» sözü feilə qoşulan -gə şəkilçisi ilə düzəlmişdir və buradakı in- (enmək) feilinin qədim türk dillərində işlənən Ög baş İn Alp, İn Öz İnançu, İnel kağan, Ögdəm ınal, İnançu Külük Cikin adlarındakı «in» sözü ilə əlaqəsi yoxdur.
247) Təbəri yəhudicə Amr adının ərəblərdə İmran olduğunu yazır (Taberi, II, 634); Qafqazda yayğın olan Amiran (gürcü), Əmrən//İmrən (türk) adını M. Seyidov və Ə.Tanrıverdi türk mənşəli sayır və geniş araşdırmışlar (Tanrıverdi, 1999, 88-89).
248) Дьяконов, 1956, 104, 2-ci qeyd; 108-109, 4-cü qeyd; 117, 2-ci qeyd; Burada diqqəti çəkən məsələdən biri də qut boylarının konfederasiyası daxilində türk adlı boyun olmasıdır. Laerabum, İbranum, Asarlaqab adlarında da imre, lu-ər (lulu), azər etnonimi ola bilər.
