TÜRKLƏRİN TARİXİ ZAMAN AXARINDA

Rəfiqə Rəsulqızının “Həqiqət axtarışında” kitabından çıxarış

TÜRKLƏRİN TARİXİ ZAMAN AXARINDA

§1. Türklər haqqında nələri bilirik və nələri bilmirik?!

Doğru deyiblər, tarixini bilməyən millətlər unudulmağa, yer üzündən silinməyə və yox olmağa məhkumdurlar. Hər bir insan cəmiyyəti öz özülləri, həyat ənənələri, məişət və mədəniyyətləri ilə zaman axarında tarixlərini yaradırlar, adlarını, izlərini təsdiqləyirlər. Millətlər bir neçə il içərisində və təsadüfən əmələ gəlmiş cəmiyyətlər də ola bilməz və əsl dövlətçilik də yarana bilməz. Hər şeyin, dünyada baş verən bütün dəyişikliklərin, yarananların bir tarixi vardır. Nəyin nə zaman və harada baş verdiyini tarix qeyd edər. Tarix gəlib-keçmiş cəmiyyətlərin yaşayış və mədəniyyətlərinin zamanını və məkanını mənbələrdə göstərərək, anlatmağa çalışan bir elmdir. 

Tarixə bütün sənət, elm adamları müraciət edirlər. Məsələn, məşhur türk hökmdarlarından olan Yavuz Sultan Səlim xan boş vaxtlarında İsgəndərin və Teymurun tarixini oxudardı. Buna görə də deyə bilərik ki, Yavuz Sultan Səlim xan o böyük səfərlərində bir dəfə də olsun səhvə yol verməmişdir. Tarix, hökmdarın, millətləri idarə edənlərin, ağıl verən müəllimidir. Bu ağıl verən müəllimə müraciət etmədən, yəni tarixi araşdırmadan hərəkət edən qüvvələr millətləri daima uçuruma yuvarlandırmaqları bir həqiqətdir.

Bu həqiqəti hal-hazırda bütün dünya izləməkdədir. Misal olaraq bəzi aparıcı ölkələrin rəhbərləri, BMT və s. dünyəvi təşkilatlar lazımi qədər dünya millətlər tarixini bilmədən heç bir məsələni həll edə bilmirlər, hansılar göz qabağındadır. Korrupsiya aləmində öz nüfuzlarını itiriblər. Heç bir kəs o birisini eşitmək istəmir. 

Demokratiya adıyla öz “işlərini” görərək, dünyaya anarxiyanı yayıblar. Bu işlərin axırı necə olacaq, heç kəs bir söz deyə bilmir bu günkü elm inkişafında, “sivilizasiya” zamanında. Heç kəs keçmişin tarixindən ibrət almaq istəmir. Amma bunu etmək mütləq lazımdır! Bütün millətlər, xüsusilə də biz türklər babalarımızın - atalarımızın gördükləri işlərində, mədəniyyətlərində, qəhrəmanlıq şücaətlərində və s. buraxdıqları səhvləri tarixmizdən öyrənməliyik və ona tez-tez müraciət etməliyik.

Türkün xasiyyəti və psixologiyasının xüsusiyyətlərinin əsasları: hər bir türk demokratiya prinsiplərinə bağlıdır, intizamı sevəndir, ailə və namus anlayışı onda müqəddəs dərəcəsinə yüksəlmişdir, qonaqsevəndir, mütavazidir, sülhsevəndir, Vətən və millət xidmətində daima hazır bir əsgərdir. Türklərin bu yüksək insani və mədəni xüsusiyyətləri, onların milli hərəkatındakı və millətlərarası münasibətlərindəki rolunu müəyyən etmişdir. Təbii və tarixi şəraitin dəyişilməsilə özündə yeni bir vətən qurmaq istəyini duyması, qurduğu yeni vətəndə yenə dövlətlər yaratmaq qüdrətini göstərməsi, başqalarında gördüyü yenilikləri qəbul edib yeni mədəniyyət nümunələri meydana gətirməsi bu xüsusiyyətlər sayəsindədir. Türk bu xüsusiyyətlər sayəsində dünyanın bir çox bölgəsini işıqlandırmış, idarə etmişdir.

Amma əfsuslar olsun ki, Qədim Türklər tarixinə üz döndərdikdə, onlar haqqında son (1990-cı illərə) zamanlara qədər çox cüzi, qısa yazılar müşahidə etmək olur. Çünki türk mövzusu “qapanmış” bir mövzu idi, onu açıqlamağa icazə verilmirdi. Xüsusən də SSRİ-də. Bu çox ciddi bir mövzunu hələ SSRİ vaxtlarından öz üzərinə götürərək, Lev Nikolayeviç Qumılev əsrimizin iki böyük tanınmış şairinin - N.S.Qumılevin və A.A.Axmatovanın övladı olan bu böyük tarixçi - insan, bütün həyatını türk xalqlarının qədim dövr tarixinin araşdırılmasına həsr etmişdir. Onun elm aləmində əks-səda doğuran monoqrafiyaları, tədqiqat xarakterli məqalələri türk xalqlarının tarixinin öyrənilməsi və təbliği sahəsində mühüm addım kimi qiymətləndirilmişdir. Çünki bu faydalı fəaliyyət dünyada türk xalqlarının tarixinin öyrənilməsi sahəsində mövcud olan boşluğun ağ səhifələrinin doldurulmasına, bütövlüklə həm oxucu, həm də geniş ictimaiyyətin bu problemə nəzər diqqətinin cəlb edilməsinə zəruri imkan yaratmış və sonrakı mərhələlərdə yeni tədqiqatların yaranmasına cığır açmışdı.

L.N.Qumılev yazdığı “Qədim türklər” kitabında ürək ağrıları ilə yazır: “Çox təəssüf ki, müxtəlif subyektiv mülahizələr əsasında az öyrənilmiş xalqlardan biri də qədim dövlətçilik və mədəniyyət tarixinə malik olan türk xalqlarının tarixidir. Əslində vaxtilə nəhəng bir əraziyə malik olan hələ eramızdan çox-çox qədimlərdə türklərin dövlət qurumlarının mövcudluğu Sibir və Altay çöllərində, Çin ətrafında və Avropanın bir çox regionlarına geniş yayılması, məskunlaşması, zəngin mədəniyyət və məişətə malik olmaları tədqiqatdan kənarda qalmışdı”. 


Əlbəttə müəyyən səbəblərə görə, kiməsə xeyri olmadığı üçün, türk xalqlarının, onların kim olduqlarının silinməsi vacib məsələlərdən biri idi.

L.N.Qumılev yazır: “Avropa və Yaxın Şərqdə hadisələrin ardıcıllığı və ictimai formasiyaların bir-birini əvəz etməsi hələ XIX əsrin sonlarında ümumin başa düşdüyü əsrlərdə öz əksini tapdığı Çin və Hindistanın isə XX əsrin əvvəllərində təsvir edildiyi halda, Avrasiya çöllərinin böyük bir ərazisi hələ də öz tədqiqatçılarını gözləməkdədir. Bu, xüsusən Çingiz xanın tarixi səhnəyə gəlməsindən əvvəlki dövrə aiddir. Həmin dövrdə Mərkəzi Asiya çölündə iki diqqətəlayiq xalq - Hunlar və qədim türklər idilər. Və eləcə də adlarını şöhrətləndirməyə imkan tapmayan bir sıra digər xalqlar yaranmış və məhv olmuşlar. 

Onların hamısının bir-birini təkrar etdiklərini düşünmək səhv olardı. Doğrudur, bu xalqların istehsal üsulu köçəri heyvandarlıq, həqiqətən də heç bir təkmilləşməyə uyuşmayan ən sabit təsərrüfat formasıdır. Lakin məişət xüsusiyyətləri, təsisatlar, siyasət və dünya tarixində yerləri baxımından hunlar və qədim türklər tamamilə fərqlənirdilər. Onların taleləri də eyni dərəcədə fərqli olmuşdu.

Dünya tarixi fonunda qədim türk xalqının və onun yaratdığı dövlətin tarixi bir sual doğurur: türklər necə meydana gəlmişdilər və adlarını əslində onların varisləri olmayan bir sıra xalqlara verərək, necə yoxa çıxdılar? Bu problemi yalnız siyasi tarixin təhlili, yaxud ictimai münasibətlərin araşdırılması yolu ilə həll etməyə dəfələrlə təşəbbüs göstərilib, lakin həmin təşəbbüslər heç bir bəhrə verməyib. Bəşər tarixindəki cahanşümul əhəmiyyətlərinə baxmayaraq, qədim türklər azsaylı xalq idilər. Çin və Parsua ilə yaxın qonşuluq onların daxili işlərində öz əksini tapmaya bilməzdi. Başqa sözlə desək, bu ölkələrin ictimai və siyasi tarixi bir-biri ilə sıx çulğalanmışdı və hadisələrin gedişini bərpa etmək üçün biz həm bu, həm də digər tərəfi diqqətdən qaçırmamalıyıq. İqtisadi konyukturanın dəyişməsi, xüsusən də Çin mallarının daşınmasının yüksək, yaxud aşağı səviyyədə olması, habelə Parsua hökumətinin maneçilik xarakterli tədbirləri də burada az rol oynamamışdır.

Türk xaqanlığının sərhədləri VI əsrin sonlarında qərbdə Bizans, cənubda Parsua və hətta Hindistanla, şərqdə isə Çinlə kəsişdiyinə görə bu ölkələrin tarixindəki gözlənilməz dəyişikliklər nəzərdən keçirilən dövrdə türk dövlətinin taleyi ilə bağlı idi. Həmin dövlətin yaranması müəyyən mənada bəşər tarixində dönüş nöqtəsi oldu. Çünki, o vaxta qədər bir-birinin mövcudluğundan xəbərdar olsalar da, Aralıq dənizinin və Uzaq Şərq mədəniyyətləri əslində ayrı düşmüşdülər. Ucsuz - bucaqsız çöllər və dağ silsilələri Şərqlə Qərbin əlaqələrinə mane olurdu. Belə bir vəziyyətdə türklər nəinki vasitəçi rolunu oynayır, həm də Çin, Hindistan, Parsua, Bizans mədəniyyətləri ilə qarşı-qarşıya qoymağa layiq bildikləri spesifik mədəniyyətlərini yaradırdılar. 

Bu, özünə məxsus çöl mədəniyyətinin qədim ənənələri və dərin kökləri vardı, lakin oturaq xalqların mədəniyyəti ilə müqayisədə o, bizə çox cüzi məlumdur. Bunun səbəbi türklərin və digər köçəri tayfaların qonşularla müqayisədə az istedadlı olmasında deyildi: səbəb onların maddi mədəniyyət qalıqlarının keçə, dəri, ağac və xəzin daşa nisbətən pis qorunub saxlanmasındadır. Saxlanılanları da türkün düşmənləri tərəfindən mənimsənilmişdir. Lakin tədqiqatını maddi mədəniyyətdən daha çox türklərin sosial təsisatlarının və ictimai mövcudluq formalarının mürəkkəbliyi heyrətə salır - el, qohumluq bölgü sistemi, rütbə iyerarxiyası, hərbi intizam, diplomatiya, habelə qonşu ölkələrin ideoloji sistemlərinə qarşı qoyulan dəqiq işlənmiş dünyagörüşünün mövcudluğu bu qəbildəndir.

Lakin bütün bunlara baxmayaraq, qədim türk cəmiyyətinin qədəm basdığı yol məhvə aparırdı, çünki çöldə və onun sərhədlərində baş verən ziddiyyətləri dəf etmək mümkün olmamışdı. Böhran məqamlarında çöl əhalisinin böyük əksəriyyəti xanlara yardımdan boyun qaçırırdı, bu isə 604-cü ildə xaqanlığın Şərq və Qərb hissələrinə parçalanması, 630 və 659-cu illərdə isə müstəqilliyini itirməsinə (doğrudur, həmin müstəqillik 679-cu ildə qaytarıldı) və 745-ci ildə qədim türk xalqının məhvinə gətirib çıxartdı. Əlbəttə, xalqın məhvi onu təşkil edən adamların hamısının aradan götürülməsi demək deyildi. Onların bir hissəsi çöldəki hakimiyyətin varisi kimi çıxış edən uyğurlara tabe oldular, böyük əksəriyyəti isə Çinin sərhəd qoşunlarında özlərinə sığınacaq tapdılar. 756-cı ildə bu sonuncular Tan sülaləsi imperatoruna qarşı üsyan qaldırdılar. Türklərin qalıqları bu üsyanda çox fəal iştirak edirdilər. Onlar da üsyanın digər iştirakçıları ilə birlikdə parça-parça edildilər. 

Bu, artıq xalqın və epoxanın (eləcə də bizim mövzunun) həqiqi sonu idi. Lakin “türk” adı tarix səhnəsindən silinmədi. Əksinə, o, Asiyanın tən yarısına yayıldı. Ərəblər Soqdianadan şimalda yaşayan bütün döyüşkən köçəriləri türk adlandırmağa başladılar. Onlar bu adı qəbul etdilər, çünki həmin adın ilkin daşıyıcıları tarix səhnəsindən getdikdən sonra çöllülər üçün igidlik, mərdlik və qəhrəmanlıq simvoluna çevrilmişdir. Sonralar bu termin bir daha dəyişikliyə məruz qaldı və dil ailəsinin adına çevrildi. Beləliklə, VI-VII əsrlərdə böyük xaqanlığa daxil olmayan bir çox xalqlar da “türkə” çevrildilər.  Lakin hətta indi “türk” termininə verilən geniş yayılmış linqvistik şərh də müəyyən əsasa malikdir: qədim türklər çöl mədəniyyətinin hələ hun dövründə yetişən və III - V əsrlərin çətin şəraitində anabioz (xarici şəraitin təsiri ilə orqanizmdə həyat fəaliyyətinin müvəqqəti olaraq, dayanması və ya ağırlaşması) vəziyyətində qalan başlanğıclarını parlaq şəkildə həyata keçirirdilər.

Bir sözlə, bəşər tarixində qədim türklərin əhəmiyyəti cahanşümuldur. Lakin indiyə qədər bu xalqın tarixi yazılmayıb, həmin tarix ötəri və müxtəsər şərh olunub. Həmin çətinliklər o qədər böyükdür ki, təqdim olunan əsərdə tamamilə dürüst şərhlər vermək çox çətindir”. Çox böyük təəssüflərlə L.N.Qumılev fikrini bitirir. O, nə qədər açıq və düzgün bu mövzuya qiymət versə də, öz dediyinə əsasən hələ də boşluqlar dola bilmir. Çünki bu dünyanın əsas aparıcı dövlətlərinin xüsusən də Rusiya rəhbərlərinə əlverişli deyildi. Bu haqda aşağıda ətraflı yazı gedəcək. “Rusiya-Azərbaycan münasibətləri” (Rusiya dövlətinin yaranması haqqında...) başlığı altında. 

Türk xalqlarını bir-birindən təcrid etmək, onların qədim xalq olmalarını, qədim dövlətə, mədəniyyətə malik olduqlarını göstərməmək, yeni yaranmış nəslin dünyagörüşündə bu qədim xalqın qədimliyinin tarixi köklərinə aid baxışlarının dərin kök olmasına yol verməmək Sovet milli siyasətinin başlıca tendensiyasından biri idi.

Çünki vaxtilə çox böyük ərazidə yaşayan (Ural, Altay dağları, Böyük Səhra çöllərində) və oradan hərəkət edən dünyanın hər tərəfinə və əsrlər boyu bu ərazilərdə türk mədəniyyəti və tarixinin qalıqlarını sübut edən xalqın böyüklüyünü, mənəvi zənginliyini qəbul etmək imperiyanın milli siyasətinə qətiyyən uyğun gəlmirdi. Lap yaxın vaxtlara qədər, əgər mütəxəssisləri nəzərə almasaq, əhalinin böyük əksəriyyəti türk xalqının qədim tarixi və mədəniyyəti, dövlət quruluşu ilə keçmiş SSRİ ərazisində xeyli türkdilli xalqın yaşadığı və onlar ilə Azərbaycan türkləri arasında tarixən mənəvi yaxınlıq olduğunu yəqin ki, bilmirdilər. 

Başqa xalqlar (məs. ermənilər) öz qədim tarixləri olmadan qondarma üsullarla sübuta yetirmək üçün dəridən-qabıqdan çıxdıqları halda, bütün dünyaya car çəkib “biz qədim xalqıq” deyib hay-həşir saldıqları halda, türk xalqlarının başı elə qarışdırılmışdır ki, hakim milli siyasətin qurduğu tor elə möhkəm toxunmuşdu ki, biz öz tariximizi, dövlətçilik quruluşumuzu gah parsların tarixi ədəbiyyatında, gah da milli tariximizin köklərini ümumtürk dünyası tarixində araşdırırdıq. Bəs onda bu gözəl diyarda-Azəri türklərinin yaşadığı ərazilərdə belə çıxır ki, bizim əcdadlarımız yaşamayıb, sonradan gəlmələr olub, bəs insan yaşadıqları mağaralar və s. - bəslər? Dilimizi, gözümüzü elə bağlamışdılar repressiyalarla olmuşduq, robot. 

Ümumtürk tarixindən təcrid olunmuş şəkildə araşdırılan Azərbaycan tarixi də bu vəziyyətdədir. Buna görə də qədim dövrdən başlayaraq, XX əsrin sonuna qədər Azərbaycan tarixində ağ səhifələr, təhriflər də çoxdur.

Ümumtürk tarixindən ayrı təsəvvür edilməyən Azərbaycan tarixinin düşdüyü vəziyyəti Ə.Əliyev tərəfindən çox yaxşı səciyyələndirilir: “Uzun illərlə ya hökm edilib, ya da milyonlar buraxılıb ki, Azərbaycan tarixində nədən danışırsan danış, yazırsan yaz, söy, dağıt... ancaq elə et ki, bu, Dərbənddən Həmədana, Qəzvindən Trabzona qədər olan bir ölkədə türk adı çəkilməsin, çəkilsə də “gəlmə” olsun, “talançı”, “düşmən”, “vəhşi”, “başkəsən”, daha nə cür mümkünsə, damğalar hazırlansın! Azərbaycan tarixini yaradan biz azəri - türklər, qələm əlində olan düşmənlərimiz tərəfindən nə qədər ki, yazılardan çıxarılırıq və danılırıq, Azərbaycan tarixi düzgün yazılmayacaq. Buna görə də biz qəti bilməliyik ki, ümumi qədim türk tarixini öyrənməyincə Azərbaycan tarixi düzgün araşdırıla bilməz”.

Lakin müxtəlif vaxtlardan imperiyanın bu bədnam siyasətinə qarşı çıxan elə şəxslər olmuşdular ki, (indi də var) onlar heç bir maneəyə, çətinliklərə, bütün məhdudiyyətlərə baxmayaraq zəkaları, fiziki imkanları hesabına sinə gərmiş və keçmiş Sovetlər birliyinin nəhəng ərazisində vaxtilə qədim türk xalqlarının məskunlaşdıqlarını geniş oxucuya çatdırmış, bu sahədə sanballı tədqiqat əsərləri yazıb ortaya çıxartmışdır. Belə görkəmli şəxslərdən yuxarıda adı çəkilən L.N.Qumılevdir. Onun “Qədim türklər” əsərində, qədim türklərin V-VI əsrlərdə inkişaf tarixi özünü tapmışdı lakin ən qədim dövrlər bəzi səbəblərə əsasən tamamilə aydınlaşmayıb. L.N.Qumılev bunu özü də təsdiqləyir. Bu dövr (V-VI əsrlər) türk tarixinin ən maraqlı və zəngin dövrlərindən olsa da, bütövlükdə türk xalqlarının ən qədim dövrü haqqında heç də təsəvvür yaratmır. Türklərin hələ e.ə. dövlət qurduqlarının, mövcudluğu, Sibir və Altay çöllərində, Çin ətrafında, habelə müxtəlif vaxtlarda zəfərli yürüşlər zamanı Asiyanın və Avropanın bir çox regionlarına geniş yayılması, məskunlaşması, zəngin mədəniyyət və məişətə malik olmaları daimi kənarda qalırdı. Bir çox əsərlərdə yalnız Şərqdə, Sibir və Altay, habelə müasir Asiyanın ərazilərində yaşayan qədim türklər barədə danışılır, o da yalnız “damğalarla” və savaşlarla əlaqədar olaraq, yalnız olmayan (böhtanlarla) mənfi cəhətlərlə qələmə verilərək əlaqələndirilir. 

Bəs Qərb regionları, Qafqaz, o cümlədən bütövlüklə Azərbaycan, Parsua ərazilərində qədim dövrlərdən bəri məskunlaşmış, daha doğrusu, oborogen əhalisi olmuş türklərin tarixi, həyat tərzi, mədəniyyəti və dünyagörüşü məsələlərinə toxunulmur və onları da bu regionlara Sibir, Altaydan gəlmə hesab edirlər. Nəyə əsasən? Təəssüf ki, hələ bu günə kimi, hələ qədim Azərbaycan torpaqlarında - İkiçay arasından başlayaraq ta Urmiya, Dərbəndə, Şərqi Gürcüstana qədər bizim əcdadlarımız haqqında lazımi həqiqətlər qələmə alınmayıb, əksinə, çalışıblar saxtalaşdırsınlar, mənimsəsinlər... 

Bu saxtalaşmalar ya bilə-bilə (əlbəttə, bilə-bilə), ya da buna fikir vermədən bizim tarixi kitablarımızda olmayan erməni çarlığı e.ə. bizim ərazilərdə mövcud olduğu göstərilir və bu yolda, onların mübarizələri haqqında da tez-tez yazılar gedir. Belə halda da ermənilər öz olmayan çarlıqlarının bərpası yolunda mübarizələrini davam edirlər, çünki uzaqgörəndirlər. Baxmayaraq ki, bizim əcdadlarımız hələ VII minilliklərdən əvvəl yaratdıqları öz mədəniyyət nümunələrinin izlərini arxeoloji tapıntılar təsdiqləyir, biz isə heç bir iş edə bilmirik. Daha bir misal: Qədim türk xalqlarının, hələ lap qədim zamanlardan, eramızdan çox-çox qabaq yaratdığı mədəniyyət, məişət nümunələri, onların dünyagörüşləri, bütövlükdə tarixi, qədim Parsuaya aid yazılmış tədqiqatlarda parsların adına çıxarılır və burada türk xalqlarının da pars xalqı kimi qələmə verilir. 

Halbuki, Parsua tarixinə nəzər saldıqda, aydın görünür ki, parslar bu ərazilərə gəlmə olmuş və sonradan da bu möhtəşəm dövlətin başında duran şahların əksəriyyəti milliyyətcə türk olmuşdur. Deməli, bu adi həqiqətə göz yumulması, qəsdən tarixin qeyri-düzgün yazılması göz qabağındadır. Vaz keçdikcə, göz yumduqca sonradan da 410 min kv.km 1813-1828-ci ilə qədər olan ərazimizdən hal-hazırda 86.6 min kv.km qalıb, onun da 20%-i artıq 25 ildir ki, işğal olunub, 1 milyondan çox əhalisi qaçqındır, 4 mindən çoxu itkindir, 1 mindən çox şəhidlərimiz, bu yalnız son illərin faciəsidir. Ancaq 1813-cü ildən bəri 2 milyondan çox Azərbaycan əhalisi şəhid olub, heç kəsə dəymədən, dolaşmadan Rusiya- Parsua və erməni faşizmi, işğalçılığı nəticəsində, Cənubi Azərbaycan da, İran əsarəti altında yaşayır. Ana dili məktəbləri yox, haqsızlıq baş alıb gedir, öz milli-mədəni inkişafları yox, əcdadların yurdlarında özlərini farslaşdırırlar, Urmiya gölünün taleyi - qurudulma mübahisələri gedir. Çox danışanların boğazına da ipi keçirirlər.

 Amma ermənilərin kilsə, məktəb, Ermənistanla alış-veriş himayədarlığı İran canla-başla edir. Görünür, erməni lobbilərindən İran ya qorxur, ya da yaxşıca faydalanır... İş burasındadır ki, son illərin araşdırmaları parslar, ruslar, gürcü və ermənilərin də köklərinin türksoylu olduqlarını irəli sürür (burada oxucuların nəzərinə çatdırmaq istərdim ki, XIX əsrin sonuna kimi bütün qaynaqlarda və xəritələrdə İran-Parsua, faslar isə parslar kimi ilkin adlarıyla adlandırılıb). Bəs o zaman türklər arasında düşmənçilik, işğalçılıq iddiasını kim yaradıb? Tarixdən gördüyümüz kimi, biz azərilər gələnləri xoşluqla qəbul etmişik. Nəyə görə parslar fars olub və sonradan Turan-İran ziddiyyəti meydana çıxıb, dil ayrılığı əmələ gəlib...?! 

Fəqət, Şimali Azərbaycan İrana bu son illərdəki dəstəyi göz qabağında olsa da, gözə görünməz qalır. Neyləməli... Allah özü bilən məsləhətdir. 70 il Sovet İmperiyası bütün türk respublikalarının nemətlərini taladı, özlərini isə çalışdı ki ruslaşdırsın, 20 ildən də çoxdur ki, avropalaşmaya gedirik. Beləliklə, türk aləmini qəsdən yer üzündən yoxa çıxartmaq siyasəti çox-çox uzaqlardan, soyqırımlarının səsi hələ də gəlməkdədir. Qırılan əcdadlarımızın səsləri hələ də gəlməkdədir, onların səsləri bizə deyirlər - “övladlarımız, ayıq olun, bəsdi yatdınız, ayıq olun, sayıq olun, sizlərə qoydumuz mirasları möhkəm qoruyun, bir də geri dönməyəcək əcdadlarınızı, Vətən, din yolunda gedən şəhidləri unutmayın, siz bizlərə layiq olun. Böyük Türk adını siz uca tutmağı unutmayın, düşmən qarşısında daim mübariz olmağı unutmayın, gedən əraziləri qaytarmaq üçün bir yumruq tək səfərbər olun, ayıq olun, sayıq olun!”. Bu səsləri artıq 25 ildir ki, mən eşidirəm. 

Bəzi tarixi qaynaqları nəzərdən keçirəndə görürük ki, guya Azərbaycan- iki çayarası ərazilərindən ta Dərbəndə kimi öz sakinləri türklər olmayıb, Sibir, Ural-Altay və Orta Asiyada yaşayan türklər hələ qədimlərdən bu ərazilərə gəlib məskunlaşıblar. Ola bilər, cüzi sayda, misal olaraq Əhəməninin gəlməsi və Parsua dövlətinin yaradılması (bu barədə aşağıda geniş məlumatlar olacaq), Ərsaxın (Arşak-Arsak) Parfiyayada dövlət yaratması və s. Lakin bütünlüklə göstərilən ərazilərdə gəlmə türk tayfalarının məskunlaşması haqda belə düşünmək qəti böyük və kökündən səhv olardı. 

Ona görə ki, ilk insan yaşayan mağaralarda onların izləri, qalıqları, arxeoloji tapıntılar buna sübutdur ki, hələ 1.5 milyon il bundan əvvəl bu ərazilərdə ilk oborogen insanlar yaşayıblar. Bəlkə bizim ərazilərdə yaşayan əcdadlarımızdan maraq naminə, təbiəti öyrənmək üçün (çünki çox gəzən çox bilər) dolaşa-dolaşa Qafqaz sıra dağlarını aşaraq, gediblər Sibirə, Altay dağlarının ətəklərinə və orada həmin ilk dövlətlərini yaradan oborogen tayfalar (aşağıda bu haqda məlumat verilir) orada yaşayan türklər ilə ünsiyyətdə olub, mədəniyyət təcrübəsi haqqında fikir mübadiləsi aparıblar, lakin sərt iqlimi gördükdə yenidən qayıdıblar öz ilk vətənlərinə. Bunun üçün o zamanlarda uzun müddət vaxt tələb olunurdu. 

Nə üçün belə bir fikir də düz olmasın? Yazarlar isə belə hadisələri bilmədən qayıdanları gəlmələr kimi qələmə alırdılar. Vəli Həbiboğlu - L.N.Qumılevin “Qədim Türklər” kitabının tərcüməçisi bu barədə qeyd edir: “Tarixin atası olan Herodot 2500 il bundan əvvəl bu ərazilərdə türklərin yaşamasından xəbər verirsə, deməli, bu xalq hələ çox-çox qədimlərdən əvvəl Azərbaycanın ərazisində yaşamışdır” (misal: ilk dövlət Aratta). Nə üçün də belə olmasın, gözəl təbiəti, yumşaq iqlimi, bulaqları, fauna - florası, insan yaşayışı üçün bütün şəraitinin olması. Məhz buna görə də ilk insan mədəniyyəti, yazısı buradan başlanıb. Görkəmli tarixçi Z.Yampolski də bu fikirdədir. 

O, Azərbaycandakı türklər barəsində “Qədim mənbələr” adlı tədqiqat əsərində bu haqda yazır: “Mixi yazıların, habelə ilk mənbələrin məzmunu bunu deməyə əsas verir ki, türk dili Azərbaycanda eramızdan çox əvvəlki dövrlərdə peyda olmuşdur”. VII əsrdə ərəb tarixçisi Cürhumi isə qətiyyətlə bildirir ki, “Azərbaycan lap qədim çağlardan türklərin vətəni sayılır. Türklər bu ərazilərin ilk sakinləridir”. Belə misallar çox gətirmək olar. Tarixi mənbələrdə belə bir məlumat vardır ki, xəlifə Müaviyə bir dəfə qədim tarixin mahir bilicisi yəmənli Abid ibn Şərifdən soruşur: “Türklər və Azərbaycan nə deməkdir?”. 

Abid cavab verir: “Azərbaycan qədimdən burada məskunlaşan türklərin ölkəsidir”. Yəni burada azəri-türk dilli xalqlar lap qədimdən məskunlaşmışlar. Azərbaycan tarixində qeyd olunur və eyni fikrə 1126-cı ildə pars tarixinə aid bir mənbədə də rast gəlmək mümkün olmuşdur: “Azərbaycan lap qədimdən türklərin əlində olan bir ölkədir”. Beləliklə də, tam qətiyyətlə belə bir fikrə gəlmək olar ki, Azərbaycan tarixində adları çəkilən Manna, Midiya, Atropatena, Albaniya, Aran dövlətlərinin ərazisində lap qədimdən olan tayfa ittifaqları türk mənşəli etnoslar həmişə aparıcı mövqedə durmuşlar. Bu tarixi həqiqəti danmaq mümkün olmadığı kimi, Azərbaycan tarixini də ümumtürk tarixindən bir hissəsi kimi ayırmaq, onu saxtalaşdırmaq deməkdir”. 

Vəli Həbiboğlu fikrini davam etdirərək, yazır: “L.N.Qumılevin yazdığı “Qədim Türklər” əsərində Azərbaycandan heç bir məlumat olmasa da, amma bütövlükdə çox böyük əhəmiyyəti vardır. O “Xəzərətrafı xalqların minillik tarixi” əsərinin əvvəlində bildirir ki, Avropa tarixçilərinin elmi fikri uzun müddət monomərkəzin dəmir halqası tərəfindən sıxılmışdır.

 Hələ Fridrix Heqelin dövründən məlum idi ki, sivilizasiyanın inkişafı qədim İudey, Ellada, Romadan keçmiş və “qeyri-tarixi”, yaxud “geridə qalmış xalqlar”la əhatə olunmuş Qərbi roma-alman Avropası ilə başa çatmışdır. Çin tarixçiləri də qismən belə fikirləşirdilər, lakin onlar istisna kimi sivilizasiyanın mərkəzini Böyük Çölün ayırdığı “Orta düzəngahı” hesab edirdilər.

Lev Qumılev tarixçilərin müxtəlif konsepsiyalarını təhlil edərək, bu qənaətə gəlir ki, Qərbi Avropa və Çin arasındakı nəhəng ərazi tarixçilərin diqqətini cəlb etməmiş, buna görə də tədqiqat mərkəzindən kənarda qalmışdır. Bu ərazini qədim dövrlərdə yunanlar Skifistan, parslar Turan, çinlilər isə “şimal barbarları” - adlandırmışlar. 

Gördüyümüz kimi, belə bir böyük ərazinin, böyük türk millətinin tayfaları dünya ictimaiyyətinin “xəbəri olmadığı” orijinal mədəniyyətin mühüm tədqiqat mərkəzindən uzaqda qalması müəllifi dərindən düşündürmüş və belə bir əsərin yazılmasını zəruri bilmişdir. Türk xalqlarının yaranması, inkişafı, qonşu dövlətlər və tayfalarla münasibəti və dünyagörüşü, ümumdünya tarixinin inkişafı fonunda bu qəhrəman xalqın məskunlaşdıqları ərazinin tarixi, coğrafi mühiti, təsərrüfatı, məişət həyatı çox geniş faktiki materiallar, salnamələr, sənədlər əsasında işıqlandırır. Türk xalqının ayrı-ayrı tayfaların həyat və mübarizələri, bir-birinə qaynayıb-qarışması, Çin əsarəti altında yaşamaları və yeni xaqanlıqda birləşmək meylləri tədqiqatda inandırıcı şəkildə açılıb göstərilir. 

Müəllifin bu tarixi sənədlər və tədqiqatlarla bərabər Orxon-Yenisey abidələrindən də geniş istifadə etməsi əsərin tarixi əhəmiyyətini daha da artırır. Türk tarixində çox böyük xidmətləri olan Qapağan xan, Qutlu, Gül-Tekin, Bilgə xaqan kimi sərkərdə və hökmdarların həyat yolu, mübarizəsi də göstərilir. 

Türklərin lap qədim zamanlardan başlayaraq eramızın V-VII əsrlərinə qədər ən çox müharibə apardıqları dövlətlərdən biri Çin olmuşdur. Hələ Mete dövründə Çin üzərinə edilən hərbi yürüşlər hər iki xalqı, dövləti bir-birinə qarşı ən qorxulu düşmən səviyyəsinə qaldırmışdı. Əslində Çin imperatorları azlıqda yaşayan türk tayfalarının üzərinə hücumlar etməklə onların bir xalq kimi Çində yaşayan bir çox tayfaların arasında itib-batmasına, əriyib yox olmasına geniş imkan və şərait yaradırdı. 

Bu soyqırım xüsusən eramızın V-VI əsrlərdə daha da güclənmişdi. Hətta türklərin adı belə dəyişdirilib çinliləşdirilmişdir. Bu qəddar (mənfur) siyasəti dərk edən qüdrətli türk oğulları azadlığa çıxmaq, müstəqil xaqanlıqlarını yaratmaq məqsədilə mübarizəyə, ayağa qalxdılar. Çox güclü müqavimətə, dəhşətli, amansız soyqırımına baxmayaraq, öz xaqanlıqlarını, türk dövlətlərini qurub türkün əvvəlki şan-şöhrətini, adını özünə qaytardılar, bir çox türk tayfalarını özlərinə birləşdirdilər. Kitabı vərəqlədikcə tarix meydanında türk xalqlarının nə qədər qovğalara, əsarətə, soyqırımlara düçar olduğunu, həm də kənardan daim heç bir kömək olmadan öz qüvvəsi ilə böyük qırğınlar hesabına azadlığa can atdıqlarının, qüdrətli bir xalq kimi, daimi qonşu dövlətlər tərəfindən təhlükəli bir düşmən kimi qəbul edildiklərinin şahidi oluruq.

Kitabda türk anlayışının yaranması, bu ifadənin formalaşmasında mühüm rolu olan türk tayfalarının ictimai, iqtisadi vəziyyəti, bir çox türkdilli tayfalar arasında tutduqları mövqe də diqqəti cəlb edir. Qədim türk tayfaları olan türkyutlar, doqquz-oğuzlar, türkeşlər, karluklar, kidanlar, uyğurlar, qırğızların və Altay, Sibir çöllərində yaşayan bir çox türk tayfalarının ictimai vəziyyəti, bir-birilərinə qarşı apardıqları bədnam siyasətləri də təsdiq edilib göstərilir”. 

Bu başıbəlalı milləti daim üz-üzə qoyaraq, düşmənlərini tanımadıqlarından mübarizə yolunda qurbanlar verə-verə soyqırımlara məruz qalmışlar ürəklərin saflığından.

Ərəb xilafətinin qoşunları müsəlmanlığı yaymaq üçün hər tərəfə güclü axınlar təşkil etmişdilər. Orta Asiyada, Sibir və Altayətrafı regionlarda türk tayfaları ilə qarşılaşan ərəblər bu xalqların mübarizliyini, döyüş meydanında göstərdikləri şücaəti görüb valeh qalırdılar. Onlar türklərin qəhrəman xalq olduğunu yüksək qiymətləndirmişdilər. Vaxtilə türk xaqanlığına daxil olmayan bir çox köçəri tayfalar həmin vaxtdan etibarən türk adı ilə tarixdə tanınmışdılar.

Müəllif türk xalqının böyüklüyünü incəliklə verir, həm də onun özü qədər tarixdə ikinci başıbəlalı bir xalqın olmadığını aydın göstərir. Lakin həyat mübarizə meydanıdır. Təbiətin amansız qanunları cəmiyyətin həyatında özünü göstərir. Hansı xalq bu qanunların mahiyyətini dərk edib dünya meydanında həmin qanunlara qarşı öz qarşılıqlı tədbirini görürsə, onun məhv edilməsindən ötrü min cür fitnə-fəsada əl atılır. Soyqırıma qarşı çıxan xalq, mübarizə aparan xalq ölməzdir, əbədidir. Məhz türk xalqı da belələrindəndir.

Müxtəlif dövrlərdə bir xalq kimi başının üstünü ölüm, yox olmaq təhlükəsi aldıqda, türklər sanki silkinib qəflət yuxusundan oyanırlar, yadelli xalqların “kəramətinə, insanpərvərliyinə” bel bağlamaqdan bezərək ayağa qalxmış və türkün əzəmətli adını və bayrağını göylərə qaldırmış, öz azadlığını, müstəqilliyini böyük itkilər hesabına olsa da, təmin etmişdir. Ümidvaram ki, bu uzaqda deyil, türklər yenidən dirçələcək, əsarətdə olduqları xalqların pəncəsindən qurtulub yeni türk imperiyasını yaradacaq və bütün dünyaya türk adını əbədi yaşadan tarixi işləri görəcəklər. Çünki türklər işğalçı xalq deyillər, lakin mənlikləri yolunda mübarizdirlər. Adlarını sülhməramlıqları, mədəniyyətləri ilə dünyada tanıtdıracaqlar və türklər haqqında, inanıram, yeni tarix yazılacaq.


Fikir verin, e.ə. və eramızdan sonra bir çox vicdanlı tarixçilər qorxmadan qeyd edirlər ki, hələ qədimdən türklərin vətəni Böyük Səhra, Ural-Altay, Qafqaz İkiçay arasına kimi olmuşdur. İndi isə o zəncirlənmiş sirrlər yavaş-yavaş üzə çıxmaqdadır. Yuxarıda göstərilənlərə əlavə: dahi Parsua şairi Firdovsi “Şahnamə” əsərində yazır: “İranın özünün əbədi qonşusu Turanda (türk dövləti ilə) vuruşmasından”, böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi isə “Sirlər xəzinəsi” əsərində “Sultan Səncər və qarı dastanı” hekayəsində vaxtı ilə Türk dövlətinin ədalətli olduğundan söhbət açır və s. kimi misallar çox çəkmək olar.

Artıq vaxt çatıb, hamı savadlıdı və dünya xalqları başa düşməlidirlər ki, hər cəhətdən insanlar bir-birilərinə qohumdurlar. Birinci bəşər övladı Adəm əleyhissəlamdan, ikinci bəşər övladı isə Nuh (ə) üç oğullarından davam edir. Eləcə də İlahi dini kitabları bir-birini əvəz edərək, təxminləşib sonuncu Qurani-Kərimlə tamamlanıb. Harada, insanlara insan kimi yaşama qayda-qanunları göstərilib. Bunu nə üçün insanlar, sivil ölkələr, dini xadimlər başa düşmək istəmirlər? Ayrı-seçkiliklərlə qırğınlar törədirlər və öz ambisiyalarını təmin edirlər.

Tarixi qaynaqlardan bildiyimiz kimi, ictimai, siyasi və mədəni həyatda hər hansı bir dövlət hakimiyyəti qurulduqda, onun müəyyən özüllə, ənənə ilə bağlı olduğu zəruridir. Hər sahədə əsassız, gücsüz, ənənəsiz yaranmış bir dövlət uzun ömürlü ola bilməz. Bu mənada Türk dövlətçiliyinin ilk yaranışından inkişaf mərhələlərində daimi ənənəsi, özülü, qüdrəti, zirvələri olub və davam etməkdə də qalır. Türk tarixində öz çəkisi olan “Göy Türk” xaqanlığı, sanballı və müstəsna rolu olan dövlətçilik zirvələrindən biridir, onun dünya miqyasında layiqincə anılması və təqdiri çox gərəkli işdir. 

Elməddin Əlibəyzadə “Sal daşlara həkk olunan tarix” məqaləsində yazır: “Türk dövlətçiliyinin qədim qüdrətli tarixi və güclü ənənəsi olub və bunu tarix dönə-dönə təsdiqləyir. Orxon - Yenisey kitabələrində göstərilən bu həqiqətləri göstərmək olar. Eramızın VI əsrinə aid “Eltəsir xaqanın şərəfinə kitabə” də onun ölümündən sonra hakimiyyətə gələn Qapağan xanın dilindən bu sözlər yazılıb: “Mən Qapağan, Eltəsir xaqanın elində tərbiyə aldım. Eli (səltənəti, dövləti) Yabğa oğlu Sabra Tamğansur, onun kiçik qardaşı Zoğa Bilgə Tamğan Tarkan, ümumən mənim altmış beş ulu (hökmdar) babalarım yaratmışlar, indi bu taxtda mən əyləşirəm”. 

“Altmış beş” ulu babaların yaratdığı el birliyi, dövlət səltənəti!

VI əsrədək bu sayda hökmdarları olan bir elin, dövlətin, səltənətin tarixi, əzəməti, ənənəvi inkişafı barədə bu fikir az söz demir. “Göy Türk” xaqanlığı məhz bu zəmin, bu kök, bu ənənə üzərində ucalmışdı. Bu tarix nə qədər olmalıdır? Bu ən azı gedib çıxır bizim ulu hökmdar babamız Bilqamıs - Gilqamıs padşahın (e.ə.2800-2700-ci illər) zamanına çıxır. Ondan da əvvəl “Qızıl əsr” dövrü olub: Ur, Tel - El Obyed xaqanlıqlarını göstərmək olar. Bu dövlətlərin ərazisi Dəclə-Fərat (İkiçay, yunanca Mesopotamiya) çayları, Böyük Çin Səddi (bu səddin altı doldurulub türk tayfalarının cəsədləri ilə - M.A.). Orxon-Yenisey vadilərindən tutmuş Kaspi və Yevko pontuna (Qara dəniz), oradan da Urmiya gölü sahillərinədək olan sahələri birləşdirən az və ya çox fasilələr aravermələrlə vahid hakimiyyətin tarixidir ki, təxminən yeddi min illik bir dövrü əhatə edir. İkiçay arası arxeoloji tapıntıların elmi tədqiqat nəticələrini nəzərə alsaq bu tarix daha qədimdir, 10 min ildən artıq bir tarixdir”.

Cəsarətli ulularımız yaratmış olduqları 65 hökmdarlarının bir hissəsi başlayıb hələ ilk tayfa birliklərindən və bu sayı davamçıları çatdırmışlar 131 (professor Fazil Qaraoğluya görə), onlardan 17 imperatorluq, 41 dövlətlər, qalanları bəyliklər, atabəyliklər, sultanlıqlar, xanlıqlar və axırıncıları da hələ ki, respublikalarla (cümhuriyyətlə) tamamlanıb. Bunlardan Azərbaycan ərazisində erkən tayfa dövlət qurumları e.ə. 3-2-ci minilliklərdə: Aratta, Lullubi, Quti (Kuti).., ilk birləşmə dövləti Manna - e.ə.IX əsrdə, Midiya dövləti e.ə. IX əsrdə, Turan imperiyası və nəhayət Atropatena e.ə. 343-328-ci ildə meydana gəlib. 

Bizim qədim Manna, Midiya dövlətlərinin ərazilərində Atropatena qərar tutmuşdu və şimalda əhalisinin əksəriyyəti türk xalqları olan Albaniya ilə birlikdə Azərbaycan adı ilə tamamlanmışdı. Bu ərazilərdə ilk sakinləri əcdadlarımızdan gələn öz soy köklərini, ənənələrini qoruyub saxlayan türk xalqlarının toplumundan yaranan ilk dövlətlərin birləşmələri nəticəsində Azərbaycan Cümhurriyəti xalqları ilə birlikdə onların davamçısı olaraq hal-hazırda öz ənənələri ilə birlikdə yaşayır. Mahmud Kaşğarlıya əsasən: “İsgəndər Makedoniyalının yürüşləri zamanı, onun qarşısına çıxan gənc Su xaqanı, Uyğur elləri güclü müqavimətlərinin qarşısında çaşıb qalmışdı. Su xaqanının torpağı, xalqı xilas etmək üçün öz hərbi fəndi, sursatı olduğunu İsgəndər Makedoniyalı təsdiq etmişdi”. 

Sonra meydana Böyük Hun imperiyası çıxıb. Mete - Mətə imperatoru qonşu Çin ordularının hücumlarından təngə gələrək çinlilərin öz dəsti-xətti ilə cavablarını verə bilmişdi. Növbəti döyüşdə 300 minlik hun ordusu 320 minlik Çin ordusu ilə qarşılaşdıqda, Mete üçün həm Su xaqanının İsgəndərə qarşı işlətdiyi hərbi fəndi, həm də Metenin özünəməxsus taktika - döyüş fəndi işlədilmişdi. Çin imperatoru Kaonu 320 minlik ordusu ilə birgə arxasınca sürərək, geri çəkilmə, “aldatma taktikası” ilə yorur, üç tərəfdən hündür dağlarla əhatə olunmuş bir yarğana təpir, mühasirəyə alır ki ordunun hər tərəfdən əli üzülür, yollar bağlanır, mərkəzlə əlaqə kəsilir, ərzaq tükənir, atların yemi qurtarır. Acından qırılmaq təhlükəsi yaranır. Mühasirə 7 gün çəkir. Mete gözlənilmədən mühasirəni açır.

Müharibələr tarixində bu çox rüsvayçı məğlubiyyət sayılır. Mühasirənin açılması imperatorun xilası ilə bağlı plan tutulması, sandıq-sandıq qızıl hədiyyə bəxşiş verilməli, və s. barədə nə qədər yazsalar, məsələni müxtəlif yerlərə yozsalar da, hələlik yer üzərində heç kəs “plan” haqqında bir məlumat əldə edə, əsl həqiqəti öyrənə bilməmişdir. Nə üçün Mete belə etmişdir? Bu “planı”, bu sirri Qərb, həm də Çinin öz tarixçiləri ört-basdır edib, əsl həqiqəti deməyib və ya demək istəməyiblər. Xüsusilə, Çin alimləri qəsdən və rüsvayçılığın üstündən keçib onu gizlədiblər. Çünki bu çox ağır bir məğlubiyyət idi. Maraqldıdır ki, B.Öğəl də “Böyük Hun imperiyası” əsərində bu sirri aça bilmir, üstündən keçir. 

Əslində isə bununla Mete çinlilərə sübut etmək istəmişdi ki, mən Mete bircə oxumu korlamadan, bircə qılıncımı korşaltmadan, imperatorlarla birgə 320 minlik ordunu bax beləcə məhv edər, acından öldürərdim. Amma bunu etmədim. Tanrı övladı olduğumu, türk olduğumu göstərdim. Türk torpağı toxunulmazdır, müqəddəsdir! Bunu dərk edib və rədd olub gedin! Baxın, həmin açılmayan sirrin əsl mənası, həqiqəti də budur!

Mete-Mətə öz övladlarına: 

"Mən sizlərə oldum xaqan, 
Alayım yay ilə qalxan, 
Tale bizə olsun nişan, 
Qurd səsi olsun bizə uran..." -dedi.
"Ey oğullarım, mən çox yaşlandım, 
Çox döyüşlərə girib-çıxdım, 
Düşmənlərimi hey yenib sındırdım, 
Dostlarımı sevindirdim. 
Tanrıya borc ödədim, 
Lazım olanı hey söylədim. 
Mən artıq yaşlanıram, 
Sizin olsun mənim yurdum" -dedi.

Bundan sonra Türkdən qorunmaq üçün dünya memarlıq sənətinin möcüzəsi sayılan “Böyük Çin Səddi” çəkildi. Lakin bu sədd də “münaqişələrə sədd çəkə, son qoya bilmədi”. 

Yeni erada qüdrətli Deşti-Qıpçaq hökmranlığı yarandı. Atillanın başçılıq etdiyi bu hökmranlıq öz gücü və əzəməti ilə Roma imperiyasını, Bizansı arxada qoydu, onları həqir əyalətə qəzaya bənzətdi. Mənbələrdə bu möhtəşəm hökmdarlığın sərhədləri “Deşti-Qıpçaq Qərbdə Alpdan, Dunayın mənşəyindən, bu nəhəng çayın başlanğıcından başlayırdı və minlərlə kilometr Şərqə - Baykal gölündən də Şərqə uzanırdı”, “Təkcə Avropa yox, Çin də ona vergi verirdi”, Çinlə təxminən beş əsr müqəddəs müharibə getdi. Qıpçaqların yığcam ordusu çinlilərin milyonluq ordularını dəfələrlə məğlub etdi. Nəticə etibarilə qələbə döyüş meydanında həll olunmadı. Diplomatiya mahir olan çinlilər qıpçaqların - türklərin cəmiyyətinə nifaq toxumu səpdilər. 

Və axır ki, onları şimal və cənub qollarına ayırdılar. Cənublular çinlilərlə sülh bağladılar, şimallılar isə Qərbə hərəkət etdilər, beləliklə də, xalqların Böyük köçü başlandı. O, böyük ərazilərin qüdrətli igidləri, hansılar ki, kiçik köçlər zamanı vəhşi təbiəti əhilləşdirə-əhilləşdirə şəhərlər salırdılar, dövlətlər qururdular, özlərinə məxsus mədəniyyət yradırdılar, daimi yeniliklər əldə edirdilər, yadellilərə isə bu xoş gəlmirdi. Paxıllıq əlamətindən toqquşmalar əmələ gəlirdi. Belə toqquşmalarda da türklər məcburən özlərini müdafiə etmək üçün silah hazırlayırdılar, taktika işlədirdilər, göyə müraciət edərək, “Göy Tenqri”ni (Tanrını) köməyə çağırırdılar. Məhz bundan sonra tarixdə “Göy Türklər” kimi onların adları qalır. 

Böyük İsgəndər, Sezar və Hannibalın ölümündən sonra Avropanın tarixində böyük rol oynayan bir hökmdar yetişdi. Orduları ilə bütün Avropanı dolaşan, iki böyük imperatoru diz çökdürən, türkün şanını Volqa və Atlantik sahillərinə qədər yayan bu böyük hökmdar atamız Atilla idi. Atalarından Mete Mətə xan necə bütün Asiyanı başdan-başa fəth etmişdisə, Atilla da Avropanı başdan-başa fəth etmişdi. O hiddətlə: “Əgər bir gün hökmdar olsam, onlara bizim necə bir millət olduğumuzu göstərəcəyəm, keçilməz zənn etdikləri dağlarını başlarına yıxacağam”, - deyərdi.

Atilla hun Mete nəslinin davamçısı idi. O, xan olar-olmaz çağlarında araya salınmış nifaqları götürmək üçün çalışırdı bu qəbiləni və millətləri bir-birilə birləşməyə çağırırdı. Atilla imperator olandan sonra özünün Tanrı tərəfindən xristianları cəzalandırmaq üçün göndərildiyinə, “Mən Tanrının qılıncıyam” və ya “Mən Tanrının qırmancıyam” deyərək, dünyanı zəbt edəcəyinə inanırdı. Bu zaman onun 34 yaşı var idi (434-cü il). Onun belə deməyinin səbəbi vardı, çünki kiçik köçlər zamanı yadellilər türklərin demək olar bütün inanc əlamətlərini əllərindən alırdılar, özlərini dinlərindən (inamlarından) döndərirdilər, tabe olmayanı öldürürdülər. 

Odur ki, Atillada qisas hissiyyatı güclənirdi. Atilla başa keçdiyi zaman hunların sərhədləri Qara dənizdən Ren çayına qədər uzanırdı. Bu böyük ölkə: Rusiya, Rumıniya, Yuqoslaviyanın şimalı, Macarıstan, Avstriya və Çexoslovakiyanı içərisinə alırdı. Paytaxtı isə Macarıstan sayılırdı. Roma imperiyasını müharibəsiz məğlub etdikdə, (Roma papası Birinci Leo Atillanın qarşısında diz çökdükdən sonra onu ayağa qaldırır və geriyə qayıdır) bu əhvalatı qeyd edərkən burnundan qan açılır, beləliklə də həyatla 53 yaşında vidalaşır (454-cü ildə). Onun zəfərləri əvəzedilməzdir.

Göy Türk xaqanlığı dövründə ümumtürk tarixinin, türk xalqları ədəbiyyatı tarixinin qızıl səhifələri yazılmış - “Gül-Tekin kitabələri”, “Mogilyan xan” (Bilgə xan), “Topukuk” kitabələri yaranmışdır. Bu abidələrdə ümumiliklə türk xalqlarının birliyi, tale-müqəddəratı və gələcəyi ilə bağlı bütün zamanlar üçün gərəkli olan məsləhətlər qoyulur, hadisələrin gedişi, mövcud vəziyyət təhlil olunur, xalqı yaşatma, ölməyə qoymamağın yolları göstərilir, bu müqəddəs işə xalqı və onun rəhbərlərini necə səfərbər etməyin əsasları şərh edilir. Məsələn, “Gül-Tekin” kitabəsində 50 il davam edən Çin ərazisindən xilas olmağın sirləri açılır, müstəqilliyin, azadlığın ilahi bir nemət olduğu nəsillərə təlqin edilir, tövsiyə olunur.

Kitabədə xalqın öz dilindən deyilir: “Türk qara camaatı hamısı onda demiş: “Elim olan xalq idim, elim indi hanı? El birliyini kimə qazanıram?” - demiş, “Xaqanlı xalq idim, xaqanım indi hanı? Hansı xaqana işimi-gücümü verirəm?” - deyirmiş. Belə deyib çinlilərə düşmən olmuşlar. Türk xalqı “özümüzü öldürəyin, urukumizi üzəyin” - deyirmiş, yox olmağa gedirmiş.

Budur, əsarətdən cana doymuş xalq özünü yox etmək istərkən, bu anda Tanrı, Ana torpaq, Su öz mənəvii qüdrətini göstərir, xalqı tutub qaldırır, xilas edir. Qədim türklərdə Tanrı, Ana torpaq, Su ümid işığıdır, İlahi qüvvədir, güc rəmzidir. Buna görə ucadır, müqəddəsdir, ona olan inam böyükdür. “Göy türk” məzmunu da buradan çıxıb: “Göy Tanrı övladları!” - deməkdir. Kitabədə deyilir: “Uca türk Tanrısı, türk müqəddəs Torpağı, Suyu” belə demiş: “Türk xalqı yox olan deyil - deyib, xalq yaşasın-deyib, atam Eltərisi, anam Elbilgə xatını Tanrı başı üstündə tutub yuxarı qaldırmış. Atam xaqan əvvəlcə 17 ərlə irəli çıxmışdı”.

Tarix boyu Türk Çinlə cəngicidalda olub və Türk - Çin münasibətləri öz əksini aydın şəkildə tapıb. Burada bir faktı xatırlatmaq yerinə düşərdi: Göy Türk xaqanlığının əsasını qoyan Bumin və İstemi xaqan qardaşlarından sonra, 582-ci ildə Çin diplomatiyasının (Deşti - Qıpçaqda olduğu kimi) işə girişməsi nəticəsində Göy Türkləri iki yerə parçalanır. 

Bu vaxt Çin xaqanı türklərin başçısı Şetu xaqana məktub yazaraq vəd verir ki, onun təkrar qüdrətli xaqan olması üçün çalışacaqdır, bu şərtlə ki, o türklərin dillərini, mənəvi keyfiyyətlərini, adət-ənənələrini dəyişdirməli, türklər Çin mədəniyyətini tanımalıdırlar. Şetu xaqanın məktuba yazdığı cavabında: “Sizə hər il vergi göndərəcək, bütün vaxtımı sizə sərf edəcək, sözünüzü dinləyəcəyəm. Amma sizin qanunlarınızı mənimsəməyə gəlincə, bizim mədəniyyətimiz və qədimdən qalma adətlərimiz çox uzaq keçmişlərdən gəlir ki, mən özüm də indiyə qədər bunlardan tək birisini belə dəyişdirməyə cəsarət etməmişəm. Çünki türk xalqı bütövlükdə eyni qəlbə malikdir”. 

Bu, Çin tabeliyi dövründə Türk xaqanın yaranmış vəziyyətə münasibəti öz dililə dediyi sözlər idi. Lakin Şetu xaqan çılğınlıq etmişdi, siyasət işlətməmişdi, məktuba cavabında öz daxilini açıb tökmüş, böyük cəsarət və qətiyyətlə həqiqəti Çin xaqanının üzünə çırpmışdı. Bu isə ona çox ağır oturdu, bütün kinli nəzərləri özünə tərəf yönəltdi, düşməni ayıq saldı. Nəticədə 584-cü ildə o, Çin əsarətinə boyun əyməli oldu.

“Gül-Tekin kitabələri”ndə məhz bu məsələ ilə bağlı Şetu və Abo xan nəzərdə tutaraq, yazır: “Bəyləri, xalqı düz olmadığı üçün, Çin xalqı aranı qarışdırdığı üçün, yolundan azdırdığı üçün, böyükləri kiçiklərlə savaşdırdığı üçün, bəylərin xalqla arasını vurduğu üçün Türk xalqı mövcud elin birliyini, xaqanlıqlarını itirmişdi”. 

Göy Türk xaqanlıqlarının əsasları qoyulduğu ilk dövrdən Çin öz diplomatiyasını işə salıb Türkü beləcə parçalamağa səy göstərdi və buna nail oldu. Beləliklə, 50 il türk Çinin əsarəti altında qaldı. Lakin ağıllı başlar bu əsarətdən qurtarmağın yolunu göstərdi və fəaliyyətə başladılar. Eltəris xaqan, Qapağan xan, Bilgə xaqan, Gül-Tekin və Tonyukuk parçalanmış türk tayfalarını birləşdirmək, xaqanlığı bərpa etmək üçün daha tədbirli, ağıllı oldular, türk xalqını əsarətdən qurtardılar, xaqanlığı ucaltdılar, xalqı yaşatdılar. Göy Türk xaqanlığı Türk dövlətçiliyi tarixində öz tarixi rolunu oynadı.

Bilgə xaqanın sal daşlara son söz olaraq həkk etdirdiyi bu tövsiyəni biz həmişə xatırlamalı, yadda saxlamalıyıq:

“Ey Türk milləti, Bəylər! Sözümü eşidin! Türk milətini toplayıb el-obaların vəsfini bu daşa yazdım. Millət yenə səhv edərsə, öləcəyini də daşa həkk elədim. Hər nə sözüm varsa yazdım. Ona baxaraq, bilin indiki türk bəyləri”. 

Bilgə xaqan “Türklərim, cəmi bəylərim, cəmi millətim! Qazanıb əl tutduğum bu yerdən, xaqanından ayrılmasan yaxşılıq görəcəksən. Elində otursan, dərdsiz olacaqsan. Sözlərimdə yanlış varmı? Türk, titrə və özünə gəl”.  Gül-Tekin  

Beləliklə də həyat davam edirdi... 

Bütün dünyaya yayılmış; istər Ural-Altay - Böyük Səhra, istərsə də Qafqazdan ta İkiçay arasına kimi yayılan türk xalqları təkrarən az qalmışdı ki, tamamilə öz mənliklərini, ənənələrini, tarixlərini, mədəniyyətlərini, dinlərini və dillərini unutsunlar unutduranların vasitəsilə. Yaxşıdır ki, belə bir məqamda, yenə də erməninin “xəstəliyi” bəxtimizdan vaxtından tez başını qaldırdı və türkü “silkələyib” özünə qayıtmasına bir şans yaratdı.

Əlbəttə, itkilər, qurbanlar hesabına. Bu hadisələr bir 15-20 il sonra baş versəydi, nəticəsi nə ilə qurtaracağını demək çox çətindir. Bir də “kim - kim” olduğunu açıq-aydın gördük. Bu “oyunlar” hələ I Pyotrun ermənilərə himayədar olduğundan çox-çox əvvəl IV-VI əsrlərdən başlayan Çinin və Qərbin təzyiqləri nəticəsində soyqırımlar hesabına məcburi xristianlaşma siyasəti aparılan oyunların özülü qoyulmuşdu. O zamandan başlayan bu siyasət Sovetlər imperiyasında zirvə nöqtəsinə çatdırıldı. 

Çünki Moskva Kremlində oturan erməni, yəhudi lobbiləri rusu əllərində saxlayıb idarə edirdilər “məsləhətçilər” kimi. Elə siyasət qurulmuşdu ki, imperiyanın daxilində dədə-baba torpaqlarında yaşayan türk xalqları olan haqsızlıqlara qarşı heç səslərini də çıxara bilmirdilər. Türk respublikalarında aparılan assimilyasiya siyasətində əsas - qoy türk savadsız olsun, lakin bu üç millətin - yəhudi, rus və erməni qızını, qadınını alırdısa, o, vəzifə sahibi ola bilərdi. Kremldə bu “xanımların” sözləri keçirdi, ərlərinin yox... və hansısa bədbəxtin evdə sözü “çəp” gətirəndə “vay” olurdu onun halına...

Türkü ateizm siyasəti ilə zəncirləyib yuxuya verdikləri zamandan az qalmışdı ki, bir əsr olsun. Lakin əgər XX əsrin əvvəlində və axırındakı münaqişələri də nəzərə alsaq düz 100 il olur artıqlamasyla.

Vaxtilə (VI-IX əsrə kimi) Deşt - Qıpçak (Altay - Böyük Səhra) türklərini Qərb iyeuzitləri Roma papasının istəkləri ilə vəhşicəsinə aparılan xristianlaşma hesabına ərazi Rusiya adlanıb özləri isə rus olublar (bu barədə aşağıda ətraflı yazı olacaq) və beləliklə də kim olduqlarını unudublar (onlara məcburən unutdurublar) soyqırımlar, vandalizm, superfaşizm hesabına.

Belə yerdə, vaxtilə, Qebbelsin dediyi sözləri (hansılar siyasi əhəmiyyət daşıyırdı) qeyd etməyim yerinə düşərdi: “Hər hansı bir xalqın əlindən onun tarixini al, bir nəsildən sonra (50 il) o bir topluma çevriləcək, ikinci nəsildən sonra (daha 50 il) isə onları kimə istəsən çevirmək asandır, tarixlərini də özləri unudacaqlar”.

Bu siyasət oyunları kimə və nəyə lazımdır? Bəs deyilmi insanlara zülm verilib? Məgər dost-qardaş kimi yaşamaq günahdır? Hamı gərək iudey və ya xristian olmalıdır? Əksinə, xalqları və onların mədəniyyətlərini qorumaq lazımdır. Bu çox vacib məsələdir. Ümum İlahi Səması altında Ulu Tanrının insanlara bəxş etdiyi azad həyat tərzilə yaşamaq hamıya aiddir. Kim deyir ki, Qərbə - Avropaya və yaxud Şərqə qatılmayaq? Əksinə, qatılmaqla bir-birimizdən ən yaxşı xüsusiyyətlərimizi qəbul edib, mənfilərə - yox - deməliyik. Lakin heç kəsə icazə verilmir onun əlindən mənliyini, mədəniyyətini, dilini, dinini, tarixini, ərazi bütövlüyünü alsın. 

Bu, Allah qarşısında böyük günah və qadağadır. Bəs deyilmi bu xalqları qarşı-qarşıya qoymaq? Mənə elə gəlir ki, hələ e.ə.ki dövrlərdə, hansısa kiçik köçlər zəmanəsində türkün hansısa bir qolundan olan Armen adında bir xırda xalq köç edib Altaydan və onu Qərbdə “çeviriblər” erməniyə və bununla da “oyun” başlayıb inkişaf etməyə. Çünki son 20 ildə üzə çıxan “zəncirlənmiş” tarix təsdiq edib gürcülərin, ermənilərin türk xalqlarından olmalarını. Diqqətlə tarixi izləsək, belə də var. Lakin ailədə hamı bir xasiyyətdə olmadığı kimi, ermənilərdən Qərb gələcək işləri üçün bir silah kimi istifadə edərək, onları “çevirib” bu “xəstəlik” xasiyyətli erməniyə və buraxıb dünyanın canına. Qebbels dediyi siyasət də həmin o qədimdən gələn siyasətin əks sədasıdır ki, o ifadə edib.

Və bu siyasət ötürülə-ötürülə davam edir, tükənmək bilmir, özü də “erməni silahından” istifadə etməklə. Beləliklə, 1990-cı ilə kimi Azərbaycanda baş verən ilk hadisələr (Əsgəran, Topxana, 20 yanvar) sonra zəncirvari Gürcüstanda, Fərqanədə və yenə Azərbaycanda davamı müşahidə olundu. Türklərə, xüsusən də azəri-türklər üçün “böyük qardaşın” satqınlığı ağılasığmaz, acınacaqlı haldı. Çaşqınlıq yarandı birdən-birə fəlakətin ortaya atılmasıyla, səbəblər meydanlarda keçirilən mitinqlərdə axtarılırdı, həmin toplumların içinə təzədən “Şiyə - sünnü” tumurcuqları atıldı... nələr-nələr. 1992-ci ilin fevral ayında, Xocalı soyqırımından sonra isə, xalq nikbinləşdi, köməksiz hala düşdü, başıaşağı gəzdi. 

Hamı bir səslə deyirdi, bir-birindən soruşurdu, Kremlə yazılırdı ardı kəsilmədən məktublar, teleqramlar soruşulurdu - nəyə əsasən “böyük qardaş” erməni “xəstəliyinə” yaşıl yol verdi? Niyə! Axı, Azərbaycan SSRİ cəmiyyətində aparıcı rol oynayırdı, hər zaman, hər sahəsində. II Böyük Vətən Müharibəsinin qələbəsi demək olar Azərbaycan nefti, sənayesi, iqtisadi və türk cəngavərlərinin, o cümlədən azəri-türklərin şücaətləri hesabına oldu, bədbəxt alkoqolçu rusun və satqın erməninin hesabına yox.

Belə bir əhalinin nikbin, əlacsız, daxili münaqişələri vaxtında nəhayət 1993-1994-cü illərdə Heydər Əliyevin gəlişiylə millətdə hansısa inam yarandı, baxmayaraq ki, yenə əlavə torpaqlarımız getdi (hələ də, indiyə kimi bu, sirr olaraq qalıb ki, müharibəsiz nəyə əsasən rayonlar boşaldı və qaçqınlar üz tutdular Bakıya. Kim onları qorxutdu, kim bu təxribatın yiyəsi oldu, kim?). Lakin Heydər Əliyevin millətə çağırışı, səfərbər olmaları haqqında və müraciəti “kim nə bacarır, bilir, yazsın və yaysın dünyaya işğalçılar və təxribatçılardan, mən icazə verirəm”. Elə bil bu çağırış qədim əcdadlarımızın çağırışı kimi səsləndi. “Türk, titrə və özünə gəl!!!” Bununla da özümüzə gəlməyə yollar açıldı. 

Hələ qədimlərdən türk xalqının gizlədilmiş - zəncirlənmiş tarixi yavaş-yavaş başladı üzə çıxmağa. Tarixçilər, yazıçılar, müstəqil yazarlar üz tutdular kitabxanalara, arxivlərə, hətta dünya miqyasında olan arxivlərinə. Gizli kitablar yenidən çap olunurdu, təzələri yazılırdı və millət bu yolda fərəhlə maariflənirdi. Millət fəallaşdı, birləşmə prosesi gücləndi, ümid yeri işıqlandı. Lakin dünya ictimaiyyəti, BMT, ATƏM, Minsk qrupu və başqa təşkilatların laqeydliyi erməni “xəstəliyinin müalicəsini” bilə-bilə artıq 25 ildir ki, süni halda uzadılır. Biz isə haqqın yolunu gözləməklə “atəşkəs cəbhəsində” ayda heç olmasa, 1-2 igid balalarımızı qurban verməklə ümidimizi üzmürük. 

Nə üçün?! Yəni “demokratik ölkələrin” gücü çatmır balaca superfaşist Ermənistana, onları demokratik yolla otuzdursunlar olmayan öz yerlərinə? Mənə elə gəlir ki, bunun əlacı vaxtilə 1918-ci ildə ABŞ Ali Komissarı Mark L.Bristolun müraciətlə dediyi erməni “xəstəliyinə” aid sözləri: “Niyə ermənilər haqqında hərtərəfli həqiqət açılıb deyilməsin? Sadəcə gəlin birlikdə hamımız çıxaq və deyək ermənilər kimdir”, yerinə düşərdi. Artıq vaxt çatıb bunu deməyə.

Bəli, hamı: həm təşkilatlar, həm dünya ölkələrinin ictimaiyyəti, xüsusən də Amerika, Rusiya, İngiltərə, Fransa və BMT bir səslə onları birdəfəlik yerlərinə otuzdursalar və ikili standartlara son qoyulsa, bu hamı üçün xeyirli olar. Çünki, bu “xəstəliyə düçar edilən” erməni yer üzündə elə bir yer yoxdur ki, onların “tumu” səpələnməsin və beyinlərinə həkk olunan “yer mənim” sözü cücərdikdə başlanır terrorçuluq ərazi tələbi. Bu xasiyyətlərinə görə də çox ölkələrdən vaxtilə qovula-qovula sıqan-qul kimi peyda olmuşdular I Pyotrun qapısına.

Mark L.Bristol vaxtilə düz nəticə çıxarmışdı və bunu indi də yerinə yetirmək gec deyil. Superfaşizm bütün dünya üçün təhlükəlidir, tək türklər üçün yox. Ancaq qorxuram bu “bəziləri” üçün əlverişli deyil, çünki erməni onların əlində öz işlərini görmək üçün marionet oyuncağıdır.

Erməni “xəstəliyinin” ilk mərhələsində onlar çox uzaqgörənlik etmişlər gələcəkdə qurmalarını ört-basdır etmək üçün. Belə ki, ikili standartdan istifadə edərək, türklərin üzünə gülüb, arxalarında onlara daim xəyanət ediblər. Beləliklə, bu xəyanətlərin nəticəsində həmin zamanlarda Yunan, Bizans, Roma, Pars, Alban... yazarlarına özlərini yazıq göstərməklə başlayıblar qurma nağıllar danışmağa heç vaxt olmayan qondarma “Böyük Ermənistan” dövləti və padşahları haqqında. Onları inandırdıqdan sonra başlayıblar özlərinə tarix yazdırmağa, əlifba icad etdirməyə. Hansılar öz əksini Herodotun, Strabonun, Buzandın və s. əsərlərində tapıb. 

Bizim Sovet dövründəki üç tomluq Azərbaycan tarixində erməni daşnaklarına, onların fəallıqlarına və olmayan qondarma “Böyük Ermənistan” dövlətinə, padşahlarına geniş yer verilmişdir. Həmçinin 1994-cü ildə rəhmətlik Z.Bünyadovun və J.Yusifovun redaktorluğu ilə yazılan Azərbaycan tarixində də tez-tez Ermənistan dövlətinin adı çəkilir, ancaq yeri göstərilmir. Bunlar hamısı adamda nifrət hissi yaradır, çünki ermənilər bizim haqqımızda öz tarixlərində bu qədər yazmazdılar. Onu da deyim ki, bizim alimlərimizə imkan verilməyib ki, erməniyə birdəfəlik deyilsin, - “ay Xay, sənin heç vaxt, heç yerdə dövlətin olmayıb, heç yurdunu da tanımırsan, ancaq bil ki, sən Sibir ağcaqanadısan, terrorçuluğunla dünya insanlarına, o cümlədən də türklərə divan tutursan, baxmayaraq ki, deyilənlərə görə özün də türk ola-ola”. Yəqin belə yerdə vaxtilə belə bir misal çəkilib: “Başqa yerdə düşmən axtarmaq lazım deyil, düşmən türkün öz içindədir” (erməninin kimliyi haqqında aşağıda ayrıca yazı gedəcək).

Bu yerdə də, əcdadımız Gül-Tekin xanın bizlərə qoyub getdiyi vəsiyyətini təkrarən nəzərinizə çatdırmağım yerinə düşərdi.

“Məgər həqiqətən düşmənçilik 
daxil olub biz türklərə? YOX! 
Düşmənçilik daim deyil.
Düşmənin ağzından çıxan söz
Zəhər oldu biz türklərə.
Qoy həqiqət sözü dərman - 
Məlhəm olsun bizlərə”. 

Görün, babamız Gül-Tekin nə gözəl müdrik vəsiyyətini bizlərə qoyub gedib. Kaş bunu ermənilər (deyilənlərə görə, əgər ermənilərdə bir damla türk qanı varsa) başa düşə və lazımsız qanlı oyundan canlarını xilas etmiş olardılar. Həqiqət nə qədər acı olsa da, onu bilmək - bilməməkdən, xalqını zülmə aparmaqdan yaxşı və vacibdir. Çünki onun gizli sirlərinin açılması xeyir gətirər deyiblər. Ermənilərin beyinlərinə “qondarma nağıllar” o dərəcədə həkk edilib ki, “maraqları olanların” əllərində yazıq-xəstə marionet oyuncağı olublar. Əlbəttə, bir xalqın belə bir “xəstəliyə” düçar edilməsi və “maraqları olanların” kənarda qalıb həzz almaları böyük bir fəlakətdi. Çünki daşnak ermənilər başa düşmürlər ki, o, “həzz alanların” əlləri və ambisiyalarıyla erməni xalqını uçuruma aparırlar öz ambisiyaları ilə. Firavan yaşayırdılar, nəyə lazım idi bu qədər qan tökmək?! Hələ Azərbaycan “Böyük Ermənistan” adlandırılmalıydımı?! 

Bildiyimiz kimi, türk xalqına daima qadağalar qoyulub. Lakin buna baxmayaraq, canında, damarlarında türk qanı axan hətta xristianlığı qəbul etmiş olsa belə, o, gec-tez özünü büruzə verir və qayıdır “Göy Tenqrisinə (Tanrıya) Onun sonuncu olan İslam dininə. Belələri çoxdur. Əgər həqiqətən erməni türk soyludursa - qan özünü büruzə verəcək.

Qanla bağlı bir hekayə oxuculara çatdırmaq istərdim. Çoxdan oxuduğum Şirvan Şahlar haqqında bir kitabda yazılmışdı: “Bir gün şah yaxınları və ailəsiylə çıxır şəhərdən kənara səyahətə. Uzaqdan görür bir çoban yanında bir gənc oğlan uşağı ilə qoyun otarırlar. Şah yaxınlaşdıqda onlarla söhbət zamanı bilir ki, oğlan sinədən şeir deyir. Atasının razılığı ilə oğlanı gətirir saraya. Xeyli vaxt keçdikdən sonra şah yenə də çıxır səyahətə və gənc saray şairini də aparır. Gənc şair uzaqdan atasını gördükdə çaşqınlıq hissi duyur. Bunu görən Şah deyir “oğlum get atanla görüş”. Ata-bala görüşdükdə ata oğlunun görkəminə valeh olur, lakin öz görkəmindən utanmış kimi olur. Oğluna deyir: “oğlum, mən çox şadam ki, sənin belə görkəmin və şahın yanında hörmətin var”. Oğlu isə deyir: “ata, mən nəyəm, mənim canımda axan sənin qanındır məni belə edən”. Görün nə qədər böyük qiymət verib oğul atasının qanından olduğuna. Sağ olsunlar ata-baba qanlarını qoruyub saxlayanlar.

Türklərə qarşı gizli müharibə hələ e.ə.ki dövrdən başlanmışdı və onların mədəniyyətlərini, inanclarını və s. əllərindən aldıqdan sonra, 494-cü ildən Qərb kilsəsi I Roma saboru tərəfindən başlanıb açıq ideoloji düşmənçiliyə. Artıq VII əsrdə formalaşır və Böyük Qriqori papasının planına daxil olunmuşdu. Orta əsrlərin əvvəllərindən Avropada türkün mədəniyyətinə aid olan abidələr məhv edildikdən sonra, dəyişikliklər olunmuşdu. Rusiyada isə bu dəyişikliklər Romanovlar sülaləsi ilə bağlıdır.

Beləliklə, türkləri gözləri götürməyənlər daimi öz “işlərini” görüblər və görməkdə davam edirlər. Türklərin tarixinə aid olan sənədlər isə məhv olanlar - məhv olunub, gizlədilənlər - gizlədilib, lakin elələri də var ki, hansılar Ana torpağın qoynunda qorunmaqdadır və səbirsizliklə gözləyirlər öz axtaran varislərini. Əlbəttə, dünya vicdanlı alimləri türkün tarixini tam açılmasının üzərində çalışanlar çox olub və davam edənlər də var. Mən inanıram ki, gec-tez türkün həqiqətləri zindandan üzə çıxacaq. Mütləq çıxmalıdır! Və çıxmaqdadır!

Əsrimizin astanasında qıpçak Murad Adji coğrafiya alimi oxucularına təqdim etdiyi 1128 səhifəlik «Aziatskaə Evropa, Velikaə Stepğ, Törki i Mir» kitabı adamı titrədir, heyrətə gətirir. Kitabın adının aşağısında yazılıb «Tan, ma Vostoke maçimalsə Zapad i eqo kultura…» (Orada, Şərqdə başlanıb Qərb və onun mədəniyyəti...). Mən bu kitabı 2007-ci ildə oxuyandan sonra, uzun müddət heyrət içində yaşadım, tez-tez gedirdim Akadem marketə, bəlkə müəlliflə rastlaşam, öz minnətdarlığımı bildirəm onun əsl türk hünəri ilə yazdığı əsərə, elminə, səbrlə topladığı bütün dünya arxivlərindən faktiki sənədlər üçün. Hansılar min illər boyu sirr olaraq, türkdən gizlədilmişdi. Murad Adji heç nədən qorxmadan, mərd türk-qıpçaq oğlu, türkə xəyanət edənlərin; yer üzündən onları silmək istəyənlərin iç üzlərini açıb. 

Bu, böyük bir hünərli qəhrəmanlıqdı. Ona, mən bir ana kimi möhkəm cansağlığı, bütün işlərində uğurlar arzulayıram. Allah əmanətində olsun deyirəm. Bu kitabı alıb oxumağa dəyər. Tariximizin həqiqətlərini bilmək üçün. Çünki əsl həqiqətlər əsasən qədim xəritələr əsasında izlənilib, hansılar ki, məhv olmayıb. 

Murad Adji yazdığı əsərində vicdanlı türkoloq alimlərdən misal olaraq göstərir: “1960-cı illərdə akademik Okladnikov Altayın Ullinka çayının sahilində tapdığı ən qədim insan dayanacağı olan yer, hansının 200 min il yaşı olub. Demək olar həmin vaxtdan insan mədəniyyəti başlanıb. Bəzi arxeoloqlar isə iddia edirlər ki, bu mədəniyyət ondan da əvvəl olub. Əlbəttə, Okladnikovun kəşfi onun işində çox çətinliklər yaradıb, senzura daim onu izləyib və buna görə də türk mədəniyyəti əvəz olunub “altay”, “sibir” mədəniyyəti və yaxud “mixaylovskaya”, “dyakovskaya”.

Bu çətinliklərdən keçənlərdən biri də arxeoloq - professor S.İ.Rudenko olmuşdu. O, tapıntılarının açıqlamasında heç yarısını da deməyib. Lakin onun istedadına əsasən bu gün alimlərə çətin olmadan onun açmadığı sirlərinə geniş açıqlamalar verilir. Əlbəttə, zaman gələcək həm Rudenkonu, həm də Okladnikovu arxeologiya elminin korifeylərinin klassiki atası hesab ediləcəklər. Onlar öz işlərini vicdanla yerinə yetiriblər senzurayla əhatə olduqları zamanda və gələcək nəsil onların taktikalarının sirlərindən faydalanacaqlar, yalnız türk arxeologiyasından. 

O zaman ört-basdır olunmuş türkün sirlərini tam açıqlamasına görə: türmə, sibir, ölüm, ən sadəsi işdən qovulub elmi adı itirmək idi. Həmin zamanlarda, bu sahədə nə qədər əldə olunan tapıntılar təzədən ört-basdır edildi Sibir çöllərində, Altayda, Qafqazda isə arxeologiyaya “barmaqarası” baxılırdı, “bu elmi inkişaf etdirmək olmazdı”, qadağan idi.

Qazax akademiki A.X.Marqulan tapdığı onlarla qədim türk şəhərlərini kanallarıyla, meydanlarıyla, inanc tikililəriylə qələmə ala bilmədiyi üçün mövzusunu dəyişməyə məcbur olub. Çünki buna Moskva öz diktəsiylə Alma-Ataya qadağa qoymuşdu. Belə misallar saysız-hesabsızdır.

Türkün o zamankı tarixi yaxşı oxunur Sintaşta və Arkaim qazıntılarında Ön Ural qədim şəhərlərində. Burada o zamanlarda metallurgiyanın əsası qoyulub türkün əcdadlarının əqli və əlləriylə. Türklər kəşf etmişdilər metaləritmə üsulunu. Bu adamları Temur adlandırırdılar və o zamanlardan da bu sənətə böyük hörmət və ehtiram yaranıb. Bu sənətin sirlərini bilənlərə “Temirxanı”, “Temirbulatovu”, “Temirovı” adlandırırdılar və onların nəsillərinə bir İlahi vergilisi olanlar kimi baxılırdı. Metaləritmə sirri daima atadan-oğula keçir və bir sirr kimi qalırdı. Belə bir inam da var idi ki, metalla işləyən insan İlahi müdrikliyi ilə qeyd olunub.

Onlara icazə verilmirdi başqa tayfa qızlarıyla evlənməyə (metalla işləməyənlərə), ona görə ki, birdən bilmədən sirrin açılması üçün. Sirr, sirr kimi qalmalı idi”. Beləliklə də, getdikcə türklər gəlib çıxdılar elmi-texniki inqilaba, təsərrüfata və çarxı icad etdilər. Dəmir fundamentindən başlandı hökumətlər qurulmağa, qılınc, qalxan və s. hərbi sursatlar, təsərrüfat, mədəniyyət, bəzək əşyalarının hazırlanmasına. Türklərin o zamanlarda kəşf etdiklərini başqa xalqlar bilmədən qoruyub saxlayırdılar keçmişin yadigarı kimi (ağıllı adamdırlar, çünki hara fırlansalar kök birdir və ikinci bəşər övladı da Nuh (ə.) üç oğlundan - türklərdən Şərqdən başlanıb). 

Düşmənləri isə, türkün inkişafını, mədəniyyətini ləkələmək üçün paxıllıqdan onlara cürbəcür adlarla - “varvarı”, “vandalı”, “başkəsənlər”, “pantürkizm” və s. hələ qədimlərdən türklərə öz adlarını qoyaraq, damğalamışdılar bu adlarla. Bu düşmənlər o dərəcədə savadsız, mədəniyyətsizdilər ki, Qorbaçov, Jirinovski və onlara bənzərlər (erməniləri heç demək istəmirəm, çünki onlar yazıqdırlar, onları həmin o düşmənlər o kökə salıblar), insan kimi səviyyədən düşüblər yırtıcı heyvan dərəcəsinə. Lakin dünyanın səviyyəli insanları türklərin bu kəşf etdikləri mədəniyyətləri qəbul edirlər, özləri kəşf etmədən. Onu da deyim, türklərə bir damğa da vurulub “koçevniki” - köçərilər. Müasir dövrdə, müasir dildə buna miqrasiya deyilir. Bu hal-hazırdakı şəraitdə də gedən miqrasiya göz qabağındadır. Misal, Qorbaçov miqrasiya edib “öz yəhudi və daşnak” massonlarının yanına.

Qaldı ki, Altay-Böyük Səhra və Şimali, Cənubi Qafqazda köçəri yaşayış məntəqələri heç zaman olmayıb və bu iddianı ortaya atanlar çox böyük səhv edirlər və mədəniyyətsizliklərini, bisavadlıqlarını artıq dəfə təsdir edirlər. Və hər hansı bir ədəbiyyatda “koçevniki - köçəri” sözləri gedirsə, o mütləq “məqsədlə” yazdırılıb. Çünki bu yerlər türklərin ilk ata-baba yurdları olub və kəşf, icad etdikləri ocaqları da buna sübutdur. Köçərilər (qaraçılar) heç vaxt şəhər salmayıblar və heç yurdlarının da harada olduğunu da bilmirlər.

Bir palatkalı ərəbələriylə kef çəkə-çəkə gəzirlər özləri üçün dünyanı. Türklər isə yuxarıda göstərilən ərazilərdə şəhərlər inşa etmişdilər, sənətkarlar yetişdirmişdilər - metalla işləyənlər, dəmirçilər, zərgərlər, xalçaçılar, cürbəcür parça-krujeva toxuyanlar, qızıl-gümüş saplarla əl işləri (araxçınlar və s. tikilirdi bu saplarla), çini qablar üzərində naxışlar çəkilirdi, nənələrin otlardan hazırladıqları dərmanlar (hansı ki, indi Rusiyada «Babuşkinı reüeptı» adlanırlar) və s. hələ çox-çox ən qədimlərdən nəsildən-nəslə keçən türkün kəşfləridir. 

Türklər xalqlara ayrıldıqda və hansısa səbəbdən miqrasiya edilərkən yaymışdılar öz mədəniyyətlərini bütün dünyaya və o cümlədən də Qərbə. Odur ki, Murad Adji yazıb: “Orada - Şərqdə başlanıb Qərb və onun mədəniyyəti”. Bununla o, Qərbə bildirir ki, “bilin, sizin də kökünüz türkdür, düşmənçilik kimə lazımdır? Məgər qardaş, dost kimi yaşamaq mümkün deyil, mütləq qardaş qanı tökmək lazımdır? Adəmin oğlu Qabil kimi və ömürlük düşmən olmaq üçün?” Burada, yuxarıda göstərilən babamız Gül-Tekinin sözləri yerinə düşərdi. Alimlər bir qənaətə gəliblər ki, keçmişin sirrlərini açmaq üçün hər bir dövlətdə olan kurqanlar açılıb öyrənilsin. Çünki türkün can dostu və xilaskarı olan əcdadlarından qalan kurqanlar hər şeyi öz yerinə qoya bilər.

Murad Adjiya əsasən Pazırık təpəsində (kurqanında) tapılan yuxarıda adları çəkilən əşyaları nəzərdə tutur və buna sübut olmasını irəli sürür. O yazısında davam edir: “Arxeoloji tapıntılar əcdadlarımızdan qalan bir sirri də bizə açıb, taxta şəhərciyini ağacdan hazırlanmış toyuq hininə bənzər, böyük olmayan evlər...” Görünür, qədim insanlar bunları icad edəndən sonra dağlardakı mağaraları tərk edib və bu evlərə köçüblər. Sonralar isə bu evləri genişləndiriblər - otaqlara ayırıblar, hansıları ağac sütunlarından inşa ediblər. Türklərin izləri olan yerlərdə indi də belə evlərə rast gəlmək olar. Evlərin içində peçlər tikilir, qış vaxtı içində çörək, xörək, çay hazırlanır və üstündə rahat 2-3 nəfər də yata bilərdi. 

Azərbaycanda gəlmə rus kəndlərində də bu peçlərə rast gəlmək olar. Qaldı ki, evlərə və bu peçlərə bunlar məxsusdurlar Altay türklərinə. Yay üçün isə nisbətən xırda həyətdə tikilirdi. Təndir isə eləcə də mis qabları Qafqaza - Cənubi Qafqaz türklərinə məxsusdu. Bu kəşflər, icadlar türk əcdadlarımızdan bizlərə qalan yadigardırlar. Lakin bunlar hamısı bizə dəqiqliyi ilə məlum deyildi. Qebbelsin dediyi iki nəsildən sonra xalq kim olduğunu unudur. Bizi də o vəziyyətə salanlar elə hər tərəfdən zəncirləmişdilər ki, Stalin SSRİ-dən kənar çıxmağa icazə vermirdi. Lenin qırğınlar törətdiyinə görə Yer də onu qəbul etmir - quruyub taxtanın içində qalıb və s... 

Biz M.Qorbaçovu çox pisləyirik, xüsusən də mən ona düşmənə baxan kimi baxıram. Lakin onun “perestroyka - yenidənqurma” reforması və Qarabağ məsələsilə elə düşünürdü ki, azərbaycanlıları erməni-rus quldur qoşunlarına qırdıracaq və “yazıq” ermənilərə 1920-ci ildə əldə edilən Azərbaycanın torpaqlarında Ermənistanı genişləndirərəcək, “Böyük Ermənistan” yaradacaq və qalan rüşvətini də erməni lobbilərindən alacaq. Ancaq bilmədi ki, onun reforması SSRİ-nin 16 respublikalarına azadlıq, müstəqillik gətirəcək. 

Azərbaycanın müstəqilliyi isə qan bahasına əldə edilsə də, o bütün yuxuya getmiş türkləri oyatdı və Gül-Tekin baba demişkən onları titrətdi. Heydər Əliyevin xalqa müraciəti isə “kim nə bilir, nə bacarır yazsın və dünyaya yaysın, mən icazə verirəm”, senzuranı ləğv etməsi elə bil türk həqiqətlərinin, başına gələn bəlaların üzə çıxarılmasına yol açdı. Bir an, elə bil uzaqlardan Gül-Tekin babanın səsi ucaldı və övladlarına var səsi ilə dedi: “Türk, titrə və özünə gəl!” Bununla da Heydər Əliyev ulularımıza qovuşdu, özü də ulu oldu. Allah bütün ulularımıza rəhmət eləsin, şəhidlərimizlə birlikdə. Amin! 


Qebbels dediyi isə “... 100 ildən sonra xalq kimliyini bilməyəcək” ehtimalını, qərbin səyi qarşısında puça çıxdı. Mən əminəm, gec-tez türk əcdadlarımızın qolları olan: ruslar, ermənilər, kürdlər, talışlar, ləzgilər və hətta yəhudilər (ikinci bəşər övladı olan türklərdən yaranan yəhudilər) qəflətən oyanıb bütün ayrı-seçkiliklərə və düşmənçiliklərə yox deyiləcək, şeytan, şeytana bənzərlər yox olacaq, Ulu Tanrımız (Göy Tenqri) Səma taxtından bizlərə baxıb sevinəcək. Amin! Bu işi sülhməramlıqla türk xalqları edəcək.

Murad Adji yazır: “...Zaman çatdı, türklərə Altay darısqallıq etdi. Torpaq çatmırdı insanları məhsuluyla yedirməyə. Bu səbəbdən qocalar qalırdı, cavanlar isə üz verirdi Böyük Səhranın vəhşi çöllərinə. Oraları əhilləşdirib məskən salırdılar, şəhərlər inşa edirdilər, xaqanlıqlar yaradırdılar. Bu proses adlanırdı ilk kiçik köçlər”.

Altaydan yollar açılırdı dünyanın dörd tərəfinə. Əcdadlar üçün ayrılıq çox çətin idi, çünki Altay onlar üçün bir dünya idi. Bura Vətən idi. Sibirin cənub dağları, Baykal (Bay-göl) həqiqətən türkün bir dünyası idi, əsas yeri idi türk mədəniyyətinin. Altayı türklər “Tenqri-Tay” (türkcə - “Allah dağı”) və yaxud “Edem” (“Əcdad torpağı”) adlandırırdılar. Buradan ilk dəfə bizim eramızın birinci əsrində köçə addım atıldı. 

Düz getmək - Şərqə, sağa - Cənuba, sola - Şimala, geriyə isə - Qərbə idi yollar. Sol yollar - şimala, qısa olsa da, çıxırdı tayqanın bataqlıqlarına. Bəziləri bu yolla getdilər və çıxdılar Lena (türkcə “İlin” - «Vostoçmaə» - Şərq) çayının sahillərinə və orada qaldılar. Bunları sonralar “yakutlar” kimi tanıdılar. Yenisey (“Enesay” - “Ana çay”) və Obi (“Abe - nənə çay) çaylar da nəzərdən qaçırılmadı. Oralarda da məskunlaşanlar tapıldılar. Altaydan şərqə yolları uzun və ağır olduğu üçün ora köç edən demək olar ki, tapılmadı. Cənub yolları da var idi, hansılar ki, sıxıntıda yaşayan insanların məsələsini (çünki oranın öz məskunları var idi) həll etmək qeyri-mümkün idi. Türklər insan məskunlaşan yerlərə girmirdilər. Onlar əhilləşdirilməmiş torpaqlarda yerləşirdilər.

Nəhayət, türk atlıları daxil oldular Hindistana və oradan da başlandı Günəşli padşahlıq sülaləsi. Türklər orada Kuşan xanlığının özülünü qoyaraq, birləşdirdilər indiki Orta Asiyanın, Əfqanıstanın, Pakistanın və Şimali Hindistanın torpaqlarını. Qeyd edilir ki, I-III əsrlər və bütün “Hindistan dövrü” türk tarixi türklərlə unudulub (unutdurulub), lakin unudulmayıb nə Hindistanda, nə də İranda. Orada əvvəllərdəki kimi, Kaşin xanı (78-128-ci illər) ilahiləşdiriblər. Onun təmiz, saf ruhlu, ürəkli olması, Allaha - Böyük Göy Tenqriyə inamına və bir də buddiizmin şimal qolunun əsasını qoyduğu üçün Kaşin xan kıpçak və bütün türklərin mədəniyyətinin simvoluna çevrildi uzaq Hindistanda.

Türklər nə təhər gəlirdilər, elə də yoxa çıxırdılar, heç kəsə zərər vermədən. Hər bir olduqları yerlərdə abadlıq etdikdə öz mədəniyyət, inanc izlərini tikililəri ilə birlikdə qoyub tərk edirdilər dinməz-söyləməz.

Kaşin xanın padşahlığı zamanı pulların üstü xan Erke və ya Kanerke adı daşıyırdı. Altay Kuşan (Kaşmir) ilə yaşayırdı və minlərlə türk Tenqrianlar şimaldan buraya, Kaşin tikdiyi müqəddəs yerlərə ibadətə, baş əyməyə gəlirdilər. 

Onda türklər buddiistlərə öyrətdilər (verdilər) Göy Allahına - Tenqri xana öz inam üsulunu. Bu həqiqət qeyd olunub buddiistlərin və Hindistanın tarixində. İndiyə kimi Şərqdə yadda saxlanılıb həmin türklərin müqəddəslikləri və müqəddəs ölkələri Şambxala (Şambkala - türkcə “işıq saçan qala”), bəzən Şambala da deyilir və Altayda yerləşir yeddi başı qarlı dağlarda, harada da, türklərin əlləri ilə dəmirdən hazırlanmış düzbucaqlı xaç sancılıb. O zaman da bu işarə xaç adlanırdı. Dünya vardjası... Lakin türklərə bunları unutdurdular, mənimsədilər. İki min il keçibsə də türklərin Hindistanda olmaları, saldıqları yolları hələ də qalmaqdadır. Biy traktı qalsa da, lakin qısaldılıb və ibadətə gələnlər də yoxdu. Tibetə gedən yollar da salamatdı Nerqin traktı ilə birlikdə. Böyük əfsuslar olsun ki, türklər daha bu yollar ilə getmirlər.Əcdadlarının tarixləri onların yaddaşlarından qətiyyətlə silinib. İki min beş yüz il əvvəl Altayda din konflikti yarandı və inam Göy Allahına - Tenqrisinə artdı. Bunu qəbul eləməyənlər üz tutdular Səhraya. Belələrini “skiflər” adlandırdılar, yəqin ki, «skitı» sözündən yəni «skitalsı» - yurdları olmayanlar. Lakin Rusiya akademik elmi “skiflər”i İran xalqlarına aid edirlər Herodota əsaslanaraq, arxeologiyanı inkar edərək. 

Amma Qara dəniz səhralarında və Altay dağlarının “skif” arxeoloji abidələrinin eyni olduğu onların türk olduqlarını sübut edir. Buna baxmayaraq, Rusiya elmi “skifləri” kökü, yurdu olmayan xalq adlandırır, ancaq N.M.Karamzin buna cavab olaraq demişdi: “Xalqlar Göydən Yerə düşmürlər və heç nədən də yoxa çıxmırlar yerin altından. Birdən skiflərdən qalanlar olar? Bəlkə indi onların adları xristianlaşdırılmış çuvaşdılar? Çox qeyri-adidi bu türk xalqı - guya birdilər və bir az aralıdırlar” (Karamzin özü də türksoyludur). Çuvaşların mənəvi və inam mədəniyyətləri xristianlıqdan fərqlənir və çox yaxındı Altay türklərinə. 

Xalq həmin mədəniyyəti özü hiss etmədən saxlayır və nəsildən-nəsilə mexaniki olaraq nişanələr saxlanılır. Beləliklə də çuvaşlar türk tarixinin diri səhifələridir. Skiflərin bir hissəsi də görünür Ukraynada qalmaqdadır. Onlar öz ana dillərini unudublar, lakin nə isə, hansısa detallara əsasən məişətdən təsdiqləyici qədim türk xalqını yada salır. Misal; əl tikmələri eyniliklə skiflərdəki kimidir, baş örtükləri, milli geyimləri, yas-basdırma mərasimləri. Bir sözlə, “skif səhifələri türk sirləri ilə doludur və Altay səhifələrində açıq-aydın oxunur”. 

Qaynaqlara əsasən, II-V əsrlərdə xalqların Böyük Köçləri Altaydan gələcək həyatlarının yolu yalnız Səhradan idi, başqa yollar olmadığı üçün. Bu böyük, əzəmətli zəhmət on illərlə, daha da çox, türk xalqlarının yerləşdikləri, insan ayağı dəyməyən yerlərdə olurdu. Çünki onlar heç zaman işğalçı olmayıblar. Və onların dövlətlərini işğal edənlərə öz şücaətləri ilə nəyə qadir olduqlarını göstərməyi bacarıblar. Bu çətinlikləri və türklərin başına gələnləri izah etmək üçün çox səhifələr yazmaq lazımdır. Mən isə qısa məlumatlar verməyi söz vermişəm. Xalqların Böyük Səhrada köç etmələri ağılasığmaz böyük bir hadisəyə çevrilmişdi. Bəlkə də həmin köçlər zamanı insanlar quru yol üçün nəqliyyat icad ediblər - palatkalı evciklər çarxlar üstündə, atlara qoşmaqla. 

Arxeoloji tapıntılara əsasən, görürük ki, yuxarıda deyildiyi kimi, köç zamanı kəndlər, şəhərlər, yollar, kanallar, körpülər, poçt dərələri salınırdı və daimi cavan nəsil vəhşi torpaqları abadlaşdıra-abadlaşdıra irəli gedirdilər. Bunlar hamısı bir ilin, hətta on ilin də işi deyil vəhşi təbiəti əhilləşdirmək. Odur ki, türklərin səhrada dolaşdıqlarını çoxları onlara cürbəcür adlarla damğalayırdılar, lakin onların zəhmətinin bəhrələrini görənlər həmin o Böyük Səhrada, görmək istəmirlər həqiqəti hətta arxeoloji faktlar əsasında. Türk tayfalarının köç zamanında əzab-əziyyətləri iki-üç əsrədək uzandı. Rahatlıq tapdıqca ailənin böyük uşaqları gedirdilər irəli ata-babalarını təkrarlayaraq, kiçiklər isə qalırdılar valideynləriylə. Bu ənənə türklərdə indi də qalmaqda davam edir, yəni evin kiçik oğlan uşağı ata yurdunda qalmalıdır. 

O zamanlarda əgər oğlan uşağı atın balasını (dayçasını) böyütməyində, əhilləşdirilməsində iştirak etmirdisə, ona böyüyəndə at belinə minmək qadağan olunurdu. Və yaxud böyüdükcə ağac əkmirdisə, özünü müdafiə etmirdisə, özünə ev tikməkdə 30 yaşına kimi səy göstərmirdisə, ona qız vermirdilər. Bu ənənələr hələ də bəzi ölkələrdə qalmaqdadır. Yadımdadı, hələ SSRİ vaxtında Ukraynada bu ənənəni nümunə olaraq deyilirdi, yəni əgər bir gənc (oğlan, qız) 30 yaşına kimi özünü hər bir sahədə təxminləşdirə, öz sözünü deyə bilmirdisə, onu işə, ələlxüsus də vəzifəyə qəbul etmirdilər və evlənməyi də sual altında qalırdı.

Murad Adjiyə görə: “Böyük köç birdən-birə baş verə bilməzdi. O hələ VII əsr əvvəl türklər metalişləmə sənətini əldə etmiş və çarxı icad etdikdə bu fikir onlarda yarana bilmişdi. Planetimizin kəşfi və sirlərini öyrənmək onların Göy Tenqrisinə böyük inam və məhəbbətdən irəli gəlirdi və türkləri bu çox çətin, uzunmüddətli yollarda vəyhlərlə irəli aparırdı. Bu zəhmətli işləri görərkən bəzən əsrlər zamanı axıb gedirdi. Nəhayət, Yeddiçay müqəddəsliyi Səhrada çiçəkləndiyi göründü bərabərləndirilmiş Şamkalaya və başqa oazislərlə. Yenə də qazax akademiki A.X.Marqulana icazə verilmədi onların açıqlanmasına...” Belə!..

Böyük köç, Böyük Səhra türklərini gözügötürməyənlərin daimi dərdi-bəlaları olub (kontur planlar hazırlamaqla), onların həqiqətlərini örtüb-basdırmaqla. Əlbəttə, təbiətin ilk kəşfiyyatçıları olan, türklərin icad etdikləri mədəniyyət nümunələri, ənənələri heç də onların “vəhşi köçəri” olmalarının sübutuna gətirib çıxarmır. Necə ki, bunu xristianlar təbliğ edir. Əksinə, vəhşi, vandal özləridir ki, türklərin mədəniyyətlərinə aid olan simvollarını və s. mənimsəyərək, onlara daimi soyqırımlar, aralarında nifaqlar salıblar və türkü bir-biriylə üz-üzə qoyublar. 

Murad Adjidan yenə də misal: “Böyük Səhrada türkün keçmiş sivilizasiyası qalmaqdadır. Bundan əlavə, Çin, Parsua, Ərəb xronikasındakı yazılar da bunları yadda saxlayır. 2500 il bundan əvvəl çox möcüzəli və maraqlı mədəniyyət Altaydan qərbə doğru yayılmağa başladı. Altay tezliklə dünya İlahi mərkəzinə çevrildi və bura gəlirdilər öyrənmək üçün, adı Tenqri-Tay idi. Görünür, bura gələnlərdən biri yəhudi Yeşua olub. Onun təəccüblənməsi atlıları gördükdə adlandırmışdı “Allah göndərişləri”, hansı ki, qeyd olunub qədim xristian kitabı olan Apokalipsisdə və dünya tarixində. Sonralar, Yeuşa adı olmuşdu “İusus Xristos” (İsa Məsihi). O, başqa yerdə, Altaydan başqa atlı ordusuna və Göy Allahına rast gələ bilməzdi”. 

Qaynaqlarda göstərilənlərə əsasən türklər hər bir: maddi, mənəvi, mədəniyyət, inam və hərbi vəziyyətlərində heç kəsdən geridə deyildilər, əksinə, çox-çox irəli idilər. Məhz buna görə də paxıllıqlar nəticəsində cürbəcür hadisələr baş verirdi türklərə qarşı. Bu həqiqətləri nəinki Şərqin xronikaları, hətta ayrı-ayrı xalqların mifləri, əfsanələri də bunu təsdiqləyir. Misal; “Aktaş” haqqında əfsanə təsdiqləyir əfsanəvi türk xanın Aktaşın birinci Volqa çayına çatmasını və bütün torpaqları özünə tabe etməsi - İdeldən Qafqaza kimi. Qonşular onunla birlik axtarırdılar. Başqa əsərlərdə də var “parıldayan brilyant parıltılarıyla görünür türklərin hünərləri”. Lakin bunların adlarını indi hansı bir türk deyə bilər?

Murad Adjidan yenə: O yazır “Məşhur Britaniya ensiklopediyasında türklər haqqında yazılar var. Lakin Avropanı bir ideya maraqlandırır, avropasentrizm. Bütün dünya ona görünür Avropaya gələnlər kimi. Kim tanıyır vaxtında olan Balamir xanı? Necə yüksəlmişdi Xaraton padşahı? Necə özünü əbədiləşdirmişdi müdrik Donat? Köçərilərin monoqrafiyalarında onlar haqqında heç bir səhifə yoxdur.

Görünür, o monoqrafiyaları yazan müəlliflər fikirləşməyə də qorxurdular ki, türk padşahları: Balamir, Xaraton, Donat çıxarmışlar çöllüləri Avropaya və türklər qarşısında - Vizantiya və Roma hakimləri baş əymişlər, o cümlədən böyüklər - böyüyü olan türkün mərd oğlu Atilla, Roma papasını diz çökdürmüşdü və Böyük köçünü Avropada tamamlamışdı. Avropa onun ayağı altında idi və ona vergi verirdi. Atillanın ölümündən sonra onun 184 (!) oğlu qalmışdı, qızları isə sayılmamışdı. 

Bundan sonra atalarının yerinə kimin keçəcəyi üstündə münaqişələr, nifaqlar başlanır və parçalanmalara gedir imperiya. Bu parçalanmalar o vaxt türkləri xalqlara ayırdı və başlandı bu tarix Avropada: burqundlardan, savoylardan, xarvatlardan, bavarlardan, saksonlardan, katalonlardan, serblərdən, çexlərdən, bolqarlardan, macarlardan və başqa “xırda xalqlar”. Beləliklə bir anda Avropa ölkələri yarandı və bu hadisə tarixçilərin heç ağlına da gəlmirdi. Elə bil birdən göydən yerə düşdü bu ölkələr. Başlandı qardaşlar müharibələri və nəsilbənəsil bu ziddiyyət gedirdi.

II-V əsrdə yaranmışdı nəhəng səhra ölkəsi Dəşt-i-Qıpçaq (kıpçak ümumtürklərə verilən addır M.A. tərəfindən simvol kimi).
Altaydan uzaqdakı torpaqlar Atilla vaxtında “alman” (türkcə uzaq deməkdi) adlanırdılar. Buradan da toponim Almaniya (Germaniya) ölkəsinin adı əmələ gəlir. Alman tayfalarının çoxunda göy gözlü, sümüklü üz türkün kök nişanəsindən xəbər verir və onların danışıqları da qədim türk ləhcəsidir. Elə də, ilk tarixi olan bir hissəsi Fransa, İtaliya, İngiltərə, Avstriya, Yuqoslaviya, Çexiya, Bolqariya... türkün izləri açıq-aydın hiss olunur. Arxiv materiallarına əsaslanaraq, bu ölkələr XVI əsrə kimi türk dilində danışıblar. Lakin Qərb kilsə inkvizisiyası zamanı bütün arxivlərdə “nəhəng təmizlik” aparılıb. Xoşbəxtlikdən gözdən qaçanlar olmuşdu və indi məcburiyyət qarşısında qalaraq unudulmuş (unutdurulmuş) türkün tarixi həmin sənədlərə əsasən üzə çıxır. Orta Avropada türklər yaşamışdı... Türk kimi də qalırlar, özlərini unutduraraq... 

Əlbəttə, türk coğrafiyası Avropa xəritəsində qalmaqdadır. Onlara əsasən də türklərin tarixi oxunur. Misal olaraq Ulus Burqund nəslinin marşrutu Avropaya başlanıb Baykal dağlarından (orada əsli Şərq “burqund” toponimidir). Sonra Kaspi səhralarında, bir hissəsi Qafqaz ətəklərində yerləşdilər - Karaçayevdə, orada Burqund kəndi də var. 435-ci ildə ulus atasının Atilla olduğunu bildikdə çatdı Fransaya, orada Burqundiyanı möhkəmlətdi - Burqun - yurt etdi. Fransızlar - burqundlar indiyə kimi, öz türk mətbəxindən yeməklər, nə isə geyimdən, xırda detallardan, unudulmamış ənənələr və qaydalar hələ də davam edir. Eləcə də Savaoy ulusun marşrutu başlanırdı Terin-güldən (Baykal gölünün keçmiş adı) ta Orta Avropaya kimi. Terinq - türkcə bolluq sözünə oxşar bir sözdür. Savaoyları terinq - türinq adlandırırdılar. Atillanın tərəfdarlarını, burqundlarla və başqa türk tayfalarıyla birlikdə tarixini İordan qeyd edir - terinqlərin atçılıq məharətlərini. Köklü avropalılar o zaman at saxlamırdılar və inkişaf da etdirmirdilər və kumıs da içmirdilər.

“Balkan” Dunayda əsl qıpçaq meşəsinin adıdır. Türkcə dağ silsiləsi meşə ilə örtülmüş deməkdir, eləcə də bu ad Azərbaycanda da var (görünür, müəllif M.A.Belokanı nəzərdə tutur). 

Böyük Səhranın türk sərhədləri İngiltərədə də, görünür, yadda qalmış ingilis-sakson yürüşlərində. 

V-VI əsrlərdə türklər başçılıq edirdilər (ulus saklar və ya sakslar). Aborogenləri böldükdə kipçaklar möhkəmlənir, hökumət “adası” qurur Kent - yurtu, bu sonra olur Kent krallığı, hansı türkcə adlanır, “daş üstə qala”. Adanın içində isə Kala şəhəri qaldırılır. Buradan anqlosaksların yürüşləri hazırlanırdı və Ta-de-Kale körfəzindən yola salınırdı. Xəritələr bu informasiyanı da saxlayıb. Burada ən birinci abbat türk adını daşıyırdı Aydan - (şəffaf deməkdir) və aborogenlərə Göy Tenqriyə inam öyrədirdi.

Rusiyada, Moskvanın Kremlilə üzbəüz Moskva çayının sağ tərəfində Bolcuq adlanan yer var. Rus dilində belə söz yoxdu, türkcə isə palçıq deməkdir, rus dilinə tərcüməsi «boloto-qrəzğ» deyilir.

İndiki Rusiyanın səhra şəhərlərinin adları, kökləri türk sözlərinin mənasını daşıyır: Misal; “Orel” - Qartal - “yola düşmək”; Tula - “dolu”; Bryansk -Bryanerek - “birinci, böyük, əsas”; Saratov - Sarıtay - “sarı dağ”; Simbirsk - Simbir - “yeni qəbir”; Kaşira, Koloma, Kaluqa, Voronej, Penza, Çelyabinsk, Kurqan... bunların hamısının mənaları var. Yaddan çıxmış adlar çoxdur, hansılar türklərin ilk doğma vətənlərindən xəbər verir”.

Qədim coğrafiya xəritələri işğalçı İvan Qroznının və I Pyotrun izlərini də göstərirlər ki, necə işğalçı Rusiya öz torpaqlarını artırırdılar öz qonşularının hesabına, hansıları xəritələrdən çalışırlar qara tarix kimi yoxa çıxarsınlar, təzədən isə, özləri istədiyi kimi tarix yazsınlar”. Qoy yazsınlar! Türkün uzunmüddətli gizlədilmiş izləri artıq üzə çıxıb. İndi ağıllı başlar lazımdır ki, türkün mədəniyyətini anlamayanlara mədəni surətdə anlatsınlar. 

Baxmayaraq ki, rusun kökü də türkdü, ancaq ona unutdurublar... Yenə bir misal Murad Adjidan “Təsadüfi deyil ki, qədim türk şəhəri Kipenzay, hansı ki, Avropa xəritələrində qeyd olunub, sonradan onun adı çevrilib rus şəhəri Penzaya və yaxud Şapaşkar - Çeboskar, Buruninej - Voronej, Çelaba - Çelyabinsk olublar”.

Beləliklə, Murad Adjinin axtarışlarının səyi nəticəsində gördüyümüz kimi, bu qədər sahələrin sahibləri olan türklər elə bil tarixdən yoxa çıxıblar. Hər vuruşlardan sonra ulus, ulusu yoxa çıxarırdılar (çıxartdırırdılar və yaxud yeni bir xalqa çevirirdilər və əritdirirdilər). Buna baxmayaraq, indiyə kimi nənə-baba əcdadlarının az da olsa, nişanələrinin izləri Avropada və başqa ölkələrdə qalmaqdadı. 

Bunları yalnız və yalnız üzə çıxan sənədlər əsasında mədəniyyət əlaqələrilə üzə çıxarıb möhkəmlətmək olar. Çünki hələ yer kürəsində türk nəslinin canlı şahidləri türk dövlətlərində və s. yerlərdə, ən qabaqcıl, sülhməramlıların fəal iştirakçıları yaşamaqdadırlar.

Türklərin kompakt yaşadıqları yerlər başlayır bütün Qafqazdan ta İrana kimi, o cümlədən, bütöv Azərbaycan dövlətçiliyi, Türkiyə, Orta Asiya türk dövlətləri və Rusiyanın işğallarından sonra daxilində qalan türk avtonom respublikaları və dünyada yaşayan türk icmaları hansılar çoxluq təşkil edirlər, dünya xalqlar arasında və hamısı da sakitcə öz işləri ilə məşğuldurlar, heç bir kəsə toxunmadan. Yenə deyirəm, Murad Adjinin kitabını oxumağa dəyər. 

O, çox ətraflı və dəqiq gizlədilmiş türk tarixinə istər Altaydan, istərsə də Qafqazdan geniş açıqlamalar verir. Mən, demək olar ki, bir neçə ola-olmaz məlumat verdim. O, Azərbaycan haqqında da qiymətli səhifələr az yazmayıb, hətta deyir “əgər mən faktiki sənədlərə arxalanmasaydım, ermənilər və s. məni parça-parça edərdilər”. 

Türklər formalaşdıqca daimi əzab-əziyyətlərlə, çətinliklərlə üz-üzə qalıblar yadelli ölkələrin dini və dövlət xadimləri tərəfindən. 

Türklərin mədəniyyətinə, inanc işarələrinə, əlyazmalarına yiyələnərək özlərini inamlarından - “Göy Tenqri”sindən (Tanrısından) rast gəldikcə, əsrlər boyu çalışıblar unutdursunlar, başqa dinlərə inandırsınlar, tabe olmayanları məhv ediblər, lakin nə köklərini, nə də inamlarını kəsə - undutdura bilməyiblər. Belə mühitlərdə türklərin Atillaları, Hunları, Teymuriləri, Gül-Tekinləri... Çingizxanları, Babəkləri, Cavanşirləri və s. kimiləri olub və olmaqda da davam edirlər, əlbəttə, Dədə Qorqud kimi ilhamvericiləri başda olmaqla, milli mərdlik, cəsur, vicdanlı şəxsiyyətləri mübarizə meydanına çıxıb və türkün kim olduqlarını dünyada özünü müdafiədə göstəriblər. O, çətin soyqırım zamanında həmçinin türklər arasında nifaqlar salınan ulus-ulusı qırdıqca Gül-Tekin xanın son sözlərindən min ildən artıq keçsə də, elə bil indi həkk olunub daşlara (mən bunu bilə-bilə təkrarlayıram). 

“Məgər, həqiqətən düşmənçilik daxil olub biz türklərə. Yox! Düşmənçilik daimi deyil. Düşmənin ağzından çıxan söz zəhər oldu biz türklərə, qoy həqiqətin sözü dərman-məlhəm olsun bizlərə”. Amin! 


Görün bu sözlərdə nə qədər müdriklik var. Odur ki, gəlin hamımız həqiqəti axtaraq, üzə çıxaraq və zirvələr fəth etmək üçün daha da zənginləşək.