SEMBOL DEĞERLER OLARAK RENKLER
Türk tarihinde ve kültüründe renklerin sembolik anlamları ilk olarak batılı Türkologların dikkatini çekmiş ve çalışmalarında bu hususa işaret etmişlerdir. Bu cümleden, Macar âlimi Prof. A. Alföldi, Alman Türkoloğu Annemarie Von Gabain ve yine Alman Türkoloğu I. Laude – Cirtautas’ın bu konu ile ilgili çalışmaları bütün dünya Türkologlarının bilgisi dahilindedir.
Bunlardan A. Von Gabain’e göre, “Çinlilerin de renklerle ilgili bir takım inanmaları ve değerlendirmeleri vardı. Onlar, çeşitli yönleri renklerle ifade ederlerdi. Çinlilerin sıralamasında doğu tarafının sembol rengi yeşil (gök, bazen mavi) batınınki ak (beyaz); güneyinki kızıl (al-kırmızı); kuzeyinki kara ve merkezin rengi de sarı idi ve aynı kozmolojik görüşler Türk ve Moğol halkları tarafından da bilinmekte ve kullanılmaktaydı”.
Yine Gabain, I. Paude (Laude olmalı)’nin “Türk lehçelerindeki çok sayıda renk adları arasında ancak kara, ak, kızıl, yaşıl (yeşil) ve sarıg (sarı)’ın her yerde yaygın olduğunu ve her şey için kullanılabileceğini tespit ettiğini”, buna karşılık ala, kök (gök), boz ve kırın, göze çarpan anlam genişlikleri ile, belirli nesneler için sınırlı renk ifadeleri olduğunu söyler.
Demek ki esas renkler ilk zikredilenlerdir.
Yalnız yaşıl yerine herhalde kök de geçebiliyor; böylece mavi ve yeşilin yani göğün ve otun renkleri aynı oluyordu. Gabain, Uygurca’da ( Turkische TurfantexteVI, 94-95) Çin sıralamasına göre doğu=yaşıl (gök); batı=ak; güney=kızıl; kuzey=kara’dır, diye kaydettikten sonra “Dünyanın dört bölüme ayrılması ve renklere göre düzenleme fikri yalnız Çin, Türk ve Moğol dairesinde kalmış değildir” demekte ve Eski Ahit ’te ( Ahd-i Atik), Hintlilerde, Kuzey Meksika Kızılderililerinde, Mayalarda, eski Mısırlılarda, Yunan ve Romalılarda da, Türklerinki ile aynı olmamakla birlikte yönlerin renklerle ifade edildiğine dair örnekler vermektedir.
A. Alföldi ise bu hususta şu bilgileri kaydetmektedir. “Göğün dört bucağı, renkler ve bunlara tekabül eden unsurların kültü, yalnız Çin’de değil, göçebelerde de mevcuttu. Meselâ eski bir seyyah Cenup (Güney) Rusyası Tatarlarının her sabah dört bucağa doğru ateş, hava, su ve ölmüş cedler şerefine eğildiklerini müşahade etmiştir. Bunun aynının Moğollarda da mevcut olduğunu biliyoruz. Soyotlar başlıca ilâhlarına münacaatta (yalvarmada) bulunmak için göğün dört bucağına doğru eğilirlerdi ve şimal (kuzey) kutbu yakınında yaşayan kavimlere göre, göğün iyi ve fena bucakları vardı.
Şunu kaydetmeliyim ki, gök bucakları kültü daima bazı renklerle münasebettar kılınmıştır; esasen buna dair bir işaret, ekseriya renklerin uğurlu ve uğursuz vasıfları hakkında ileri sürülen iddialar, Moğol kavimlerinin bayrak direklerinde sallanan beş renkli hamailler (yeşil, beyaz, kırmızı, kara ve sarı), şüphesiz Çinlilerde olduğu gibi onlarda da dört kutbun ve dünyanın merkezinin renklerine tekabül eder. Menşei göçebe olup Çin kaynaklarında hayatını idame ettiren ve gök atlarına beş renkli bir kısrak gönderildiğini ifade eden efsane de, bu fikir çerçevesine işaret eder.
İşte bundan dolayıdır ki, Asya Hunlarının meşhur kralı Mo-tun’un garp (batı) tarafına (yani esas tarafa) ancak beyaz atlarla; şarka (doğuya) mavi (yani kır) atlarla; şimale (kuzeye) yağız (kara) atlarla ve cenuba (güneye) al atlarla taarruz ettiğini öğreniyoruz. Gyula Nèmeth aynı usulü Peçeneklerde de tespit etmiştir. Türk kavimlerinin destanlarında pek sık tasvir edilen muhtelif renkli at sürüleri, aynı neviden fikirlerin solmuş akislerinden ibarettir”.
Bahaeddin Ögel de, bu konu ile ilgili olarak, Mete Han’ın Çin ordusunu kuşatması münasebetiyle Çin kaynaklarından naklen şu bilgiyi vermektedir: “ Hun atlı birlikleri (Çin ordusunun çevresinde, şöyle düzenlenerek yer) almışlardı: Beyaz atların hepsi batı yönünde yer almışlardı. Mavi (yani kır) atlar ise doğuda sıralanmışlardı. Bütün siyah atlar kuzeyde; kırmızı (yani doru veya al) atlar ise güneyde yer almışlardı”.
Bu bilgilerden açıkça anlaşıldığına göre, Türkler tarihlerinin en eski zamanlarından başlayarak, uzun zaman beş ana renk olarak kara, ak, kızıl, yeşil ve sarı renkleri esas görmüş ve bu renklerden her birini dünyanın dört yönü ile merkezini ifade etmekte kullanmışlardır.
Buna göre, tekrar hatırlatmak gerekirse merkez=sarı, doğu=yeşil (veya gök; gök renk günümüz Türkiye Türkçesinde de olduğu gibi bazen yeşil, bazen de mavi anlamını ifade eder şekilde kullanılmaktadır);
batı=ak, güney=kızıl (kırmızı, al) ve kuzey=kara renklerle ifade edilmiştir.
I. BÖLÜM
SEMBOL DEĞERLER OLARAK RENKLER
Türk tarihinde ve kültüründe renklerin sembolik anlamları ilk olarak batılı Türkologların dikkatini çekmiş ve çalışmalarında bu hususa işaret etmişlerdir. Bu cümleden, Macar âlimi Prof. A. Alföldi, Alman Türkoloğu Annemarie Von Gabain ve yine Alman Türkoloğu I. Laude – Cirtautas’ın bu konu ile ilgili çalışmaları bütün dünya Türkologlarının bilgisi dahilindedir.
Bunlardan A. Von Gabain’e göre, “Çinlilerin de renklerle ilgili bir takım inanmaları ve değerlendirmeleri vardı. Onlar, çeşitli yönleri renklerle ifade ederlerdi. Çinlilerin sıralamasında doğu tarafının sembol rengi yeşil (gök, bazen mavi) batınınki ak (beyaz); güneyinki kızıl (al kırmızı); kuzeyinki kara ve merkezin rengi de sarı idi ve aynı kozmolojik görüşler Türk ve Moğol halkları tarafından da bilinmekte ve kullanılmaktaydı”. Yine Gabain, I. Paude (Laude olmalı)’nin “Türk lehçelerindeki çok sayıda renk adları arasında ancak kara, ak, kızıl, yaşıl (yeşil) ve sarıg (sarı)’ın her yerde yaygın olduğunu ve her şey için kullanılabileceğini tespit ettiğini”, buna karşılık ala, kök (gök), boz ve kırın, göze çarpan anlam genişlikleri ile, belirli nesneler için sınırlı renk ifadeleri olduğunu söyler. Demek ki esas renkler ilk zikredilenlerdir.
Yalnız yaşıl yerine herhalde kök de geçebiliyor; böylece mavi ve yeşilin yani göğün ve otun renkleri aynı oluyordu. Gabain, Uygurca’da ( Turkische TurfantexteVI, 94-95) Çin sıralamasına göre doğu=yaşıl (gök); batı=ak; güney=kızıl; kuzey=kara’dır, diye kaydettikten sonra “Dünyanın dört bölüme ayrılması ve renklere göre düzenleme fikri yalnız Çin, Türk ve Moğol dairesinde kalmış değildir” demekte ve Eski Ahit ’te ( Ahd-i Atik), Hintlilerde, Kuzey Meksika Kızılderililerinde, Mayalarda, eski Mısırlılarda, Yunan ve Romalılarda da, Türklerinki ile aynı olmamakla birlikte yönlerin renklerle ifade edildiğine dair örnekler vermektedir.
A. Alföldi ise bu hususta şu bilgileri kaydetmektedir. “Göğün dört bucağı, renkler ve bunlara tekabül eden unsurların kültü, yalnız Çin’de değil, göçebelerde de mevcuttu. Meselâ eski bir seyyah Cenup (Güney) Rusyası Tatarlarının her sabah dört bucağa doğru ateş, hava, su ve ölmüş cedler şerefine eğildiklerini müşahade etmiştir. Bunun aynının Moğollarda da mevcut olduğunu biliyoruz. Soyotlar başlıca ilâhlarına münacaatta (yalvarmada) bulunmak için göğün dört bucağına doğru eğilirlerdi ve şimal (kuzey) kutbu yakınında yaşayan kavimlere göre, göğün iyi ve fena bucakları vardı. Şunu kaydetmeliyim ki, gök bucakları kültü daima bazı renklerle münasebettar kılınmıştır; esasen buna dair bir işaret, ekseriya renklerin uğurlu ve uğursuz vasıfları hakkında ileri sürülen iddialar, Moğol kavimlerinin bayrak direklerinde sallanan beş renkli hamailler (yeşil, beyaz, kırmızı, kara ve sarı), şüphesiz Çinlilerde olduğu gibi onlarda da dört kutbun ve dünyanın merkezinin renklerine tekabül eder.
Menşei göçebe olup Çin kaynaklarında hayatını idame ettiren ve gök atlarına beş renkli bir kısrak gönderildiğini ifade eden efsane de, bu fikir çerçevesine işaret eder. İşte bundan dolayıdır ki, Asya Hunlarının meşhur kralı Mo-tun’un garp (batı) tarafına (yani esas tarafa) ancak beyaz atlarla; şarka (doğuya) mavi (yani kır) atlarla; şimale (kuzeye) yağız (kara) atlarla ve cenuba (güneye) al atlarla taarruz ettiğini öğreniyoruz. Gyula Nèmeth aynı usulü Peçeneklerde de tespit etmiştir. Türk kavimlerinin destanlarında pek sık tasvir edilen muhtelif renkli at sürüleri, aynı neviden fikirlerin solmuş akislerinden ibarettir”.
Bahaeddin Ögel de, bu konu ile ilgili olarak, Mete Han’ın Çin ordusunu kuşatması münasebetiyle Çin kaynaklarından naklen şu bilgiyi vermektedir: “ Hun atlı birlikleri (Çin ordusunun çevresinde, şöyle düzenlenerek yer) almışlardı: Beyaz atların hepsi batı yönünde yer almışlardı. Mavi (yani kır) atlar ise doğuda sıralanmışlardı. Bütün siyah atlar kuzeyde; kırmızı (yani doru veya al) atlar ise güneyde yer almışlardı”.
Bu bilgilerden açıkça anlaşıldığına göre, Türkler tarihlerinin en eski zamanlarından başlayarak, uzun zaman beş ana renk olarak kara, ak, kızıl, yeşil ve sarı renkleri esas görmüş ve bu renklerden her birini dünyanın dört yönü ile merkezini ifade etmekte kullanmışlardır. Buna göre, tekrar hatırlatmak gerekirse merkez=sarı, doğu=yeşil (veya gök; gök renk günümüz Türkiye Türkçesinde de olduğu gibi bazen yeşil, bazen de mavi anlamını ifade eder şekilde kullanılmaktadır); batı=ak, güney=kızıl (kırmızı, al) ve kuzey=kara renklerle ifade edilmiştir.
Türklerden, renklerin yön belirten sembolik anlamları konusuna ilk defa dikkatimizi çeken Ziya Gökalp, Türkiye Türklerinin Ak Deniz (batıdaki deniz) ve Kara Deniz (kuzeydeki deniz) adlandırmalarının tesadüfî olmadığına, bunun, yukarıda kaydedilen eski geleneğin bir uzantısı olarak ortaya çıktığına işaret etmiştir.
Bu konu ile ilgili olarak A. Von Gabain de, renklerin yönlerle ilgili sembolik anlamlarına örnekler verirken şu bilgiyi kaydetmektedir: “Anadolu’nun bilinçli bir şekilde merkez olarak kabul edilmesi güneyde Kızıldeniz ve kuzeyde Karadeniz adlandırmalarına yol açıyor. Yalnız Türkler, Bulgarlar ve Yunanlılar batıdaki denize ‘Akdeniz’ adını vermektedir”.8 Anlaşıldığına göre Ziya Gökalp, Kızıldeniz’i Anadolu’dan epeyce uzakta gördüğünden bu husus dikkatinden kaçmış ve o, sadece iki denize işaretle yetinmiştir. Biz, konu ile ilgili olarak Gökalp’in de Gabain’in de dikkatlerinden kaçmış olan bir hususu da burada hatırlamakta yarar görüyoruz. Bilindiği gibi, Anadolu’nun doğusunda bulunan büyük göllerden biri de Gökçe Göl olup, Dede Korkut destanlarında bu gölden hep Gökçe Deñiz olarak söz edilmektedir.
Yine Gabain’e göre Batı Hunları’nın bir diğer adı Ak Hunlar olup, bunlara, batıda yaşadıkları için bu ad verilmiştir. Gazneli Mahmud da, güneydeki Hindistan’a göre kuzeyin hükümdarlığını temsil ettiği için Kara-han unvanı ile anılmıştır.
II. BÖLÜM
MANEVÎ ve MİLLÎ DEĞER İFADESİ OLARAK RENKLER
Türk tarihinin en eski devirlerinden başlayarak, çeşitli renklerin sembol anlamlarından başka, manevî ve millî anlamlar da kazandığını görüyoruz. Hattâ, Türkler Müslüman olduktan sonra da, İslâmiyet öncesinde uzun yüzyıllar kendi hayatlarında manevî ve millî motifler olarak rol oynamış olan bazı renklerin, Müslümanlar tarafından da kullanılmış olması sebebiyle, giderek bu renkleri dinî motif olarak da algılamaya başlamışlar, bu yüzden; o renklerin İslâmiyet öncesinde millî hayatlarında oynadıkları rolü yer yer unutarak, sadece İslâmî dönemin renkleri gibi algılamışlardır. Bu itibarla biz, öncelikle çeşitli renklerin, bilinen en eski zamanlardan beri Türklerin manevî, millî ve dinî sembolleri olarak ifade ettikleri anlamları ayrı ayrı belirtmeye ve sonra da özellikle bayrak ve sancaklarda bu renklerin nasıl kullanıldığını göstermeğe çalışacağız.
1- Ak (Beyaz)
Ak rengin, Türklerin en eski inançlarından olan Şamanist dönemle ilgili bazı manevî inanmalarından kaynaklanarak ululuk, adalet ve güçlülük anlamları kazandığı görülmektedir. Şöyle ki, Türk Şamanizminde Ülgen, hayır ilâhıdır. Ülgen’in altın kapılı sarayı ve altın tahtı vardır. Şaman dualarında ona Beyaz Parlak (Ak Ayas), Parlak Hakan (Ayas Kaan) vb. şekilde hitap edilir. İnanışa göre Ebem Kuşağını (Gök Kuşağı) da o yaratmıştır. Aynı inanca göre Tufan’dan sonra Ülgen, insan yaratmağa girişti. Kardeşi Erlik de (yer altı ilâhı, kötü ruhların ilâhı), onun adam yarattığı çiçeğin bir parçasını alarak bir insan yarattı. Ülgen, kardeşine darıldı ve onu tel’in ederek, (lânetleyerek) “senin yarattığın kavim Kara Kavim olsun. Benim yarattığım Ak Kavim şarka senin yarattığın kavim garba gider” diye ilâve etti.
Bu inanışlardan kaynaklanarak, Altay Türk halk edebiyatında hayır ilâhı Ülgen’i temsil eden ak, cennet anlamında da kullanılmaya başlanmıştır. Bu sebeple Şamanlar külâhlarını bilhassa beyaz kuzu derisinden yaptırırlardı. Çünkü, itikadlarına göre beyaz renk temiz ruhların hoşuna giderdi. Buradan giderek Ak sözü ve rengi şamanî Türk inançlarında arılık ve yüceliğin bir sembolü hâline gelmiştir. Bu yüzden da, ak renk için “baş renk” de diyebiliriz. Bundan dolayı da, A. Alföldi’nin dediği gibi, “esas taraf” kabul edilen batı yönünün sembolü olarak kullanılmıştır.
Yine bu inançlardan kaynaklanarak Türklerde “aklık” temizliktir, arılıktır, yüceliktir, ululuktur. Yaşlılık, tecrübe ile dolu oluş ve bir kocalıktır, büyüklüktür. Devletin ululuk, adalet ve güçlülüğünün bir sembolüdür. Devlet büyüklerinin, özellikle savaşlarda giydikleri bir giysi, elbise rengidir. Askerî birliklerin içinde üst subay veya komutanların, kendilerini askerlerden ayırabilmeleri için, beyaz giydikleri anlaşılmaktadı. Beyaz rengin bilhassa Hun büyüklerinin ve subaylarının bir üniforması gibi olduğu görülüyor. Beyaz at da ordu içindeki büyük rütbelileri, askerlerden ayıran bir işaretti. Bu gelenek Türklerden Moğollara da geçmiştir ve Cengiz Han devletinde de devam etmiştir. Gerçekten de biz Cengiz Han’ın İmparatorluk sancağının, yani tuğunun dokuz uçlu beyaz bayrak olduğunu biliyoruz. Öte yandan, dokuz sayısının Türkler tarafından uğurlu sayıldığışeklindeki anlayışın da Moğollara Türklerden geçtiği görülmektedir. Anadolu’da ise beyaz at geleneği Alp Arslan’dan (Malazgirt’te olduğu gibi) Balak Gazi’ye (Artuklulardan Harput hükümdarı) devam edip gitmiştir. Bu örnekler Fatih Sultan Mehmed’in hiddetle denize sürdüğü beyaz at örneğinde olduğu gibi, daha da çoğaltılabilir. Ancak, elbise açısından Osmanlı dönemi savaş geleneklerine bakıldığında bazı farklı uygulamalara da rastlıyoruz. Bu cümleden olarak Yavuz Sultan Selim’in Reydaniye Savaşı’nda kırmızı atlaslardan bir elbise giydiği bilinmektedir.
Çünkü, sarı edük (bir çeşit çizme) - kırmızı kemer ve kaftan, Osmanlı padişahlarının hükümdarlık alâmetleriydi. Şamanist Türklerin hayır ilâhı Ülgen inanışından kaynaklanarak, devletin başında bulunanlarla diğer üst düzey yöneticilerinin hâkim rengi ve hâkimiyet sembolü, yani sancağı veya bayrağı hâline gelmiş olan ak rengin, Hunlardan sonraki diğer Türk devletlerinde de oldukça rağbet gördüğü anlaşılmaktadır. Bu yüzden eski Türkçe’de “ak kemik” (ak süñük=ak süyek) deyiminin beyler; “kara kemik” (kara süñük = kara süyek) deyiminin de avam, yani halk anlamında ve epeyce yaygın bir şekilde kullanıldığını görüyoruz.
Buna uygun olarak, Kaşgarlı Mahmud Karahanlı hükümdarlarının “al” bayraklarından ve “kızıl” tuğlarından bahsederken, ondan birkaç yıl önce eserini yazmış olan meşhur Karahanlı devlet adamı Yusuf Has Hâcib de, “siyah kul rengidir, bey (hükümdar) beyaz olur ve siyahla beyaz nasıl kolayca birbirinden ayrılır ise, tıpkı onun gibi hükümdar da sahip olması gereken üstün niteliklerle, erdemlerle kolayca halktan ayırt edilebilmelidir” şeklinde bir görüş kaydetmiştir. O hâlde, burada dikkat edilmesi gereken çok önemli bir husus da şudur. Kaşgarlı’nın kaydettiği al ve Yusuf Has Hâcib’in işaret ettiği ak renklerin ikisi birden tarihimizin derinliklerinden akıp gelen hükümranlık sembollerimizdir ki, bu günkü şanlı bayrağımızın renklerinin de böylece eski inanç ve geleneklerimizin içinden süzülüp geldiği açıkça anlaşılmaktadır.
Ancak zamanla milletimiz bugünkü bayrağımızın al’ınışehidlerimizin al kanının ve ak’ını da yine şehidlerimizin ak ruhlarının manevî sembolleri yerine de algılamış ve onu öyle değerlendiregelmiştir. Ak renk ile ilgili kayıtların, oluşumu X. yüzyıla kadar indirilebilen Dede Korkut Destanlarında da yukarıda izah etmeye çalıştığımız anlamlarda kullanıldığı görülmektedir. Dede Korkut Oğuz beylerinden söz ederken ak sancaklı veya ak alemli ifadelerini kullandığı gibi Selçuklu öncesi Oğuz hükümdarlarından Bayındır Han’dan söz ederken de, “ağ atlı Bayındır Han” deyimini kullanmaktadır. Şüphe yok ki, bu gün Türkiye’de yaygın olarak kullandığımız “yüzü ak” ve “alnı ak” ifadeleri de ak’ın Türk manevî ve millî hayatında kazanmış olduğu adalet, doğruluk, temizlik, arılık, haklılık, yücelik ve güçlülük anlamları ile bağlı bulunmaktadır.
Diğer taraftan, Hazret-i Peygamber’in kullandığı üç sancaktan (Beyaz, Yeşil ve Siyah) birinin rengi olması dolayısıyla, özellikle Osmanlı dönemi yazarları, Selçuklular ve Osmanlılardaki ünlü “Ak Sancaklar”ı genellikle Peygamber ile İslâmiyete bağlamışlardır. Nitekim, bu konuda ciddî çalışmalardan birini yapmış olan Miralay Ali Bey, Anadolu Selçuklu hükümdarı II. Gıyaseddin Mesud’un H. 688 yılında Osman Gazi’ye hükümdarlık fermanı ile birlikte bir de alem (sancak) gönderdiğini ve bu sancağın beyaz renkli kumaştan yapılmış olması sebebiyle Türkler tarafından ak sancak olarak adlandırıldığını kaydetmektedir.
Gerçekten de biz, ilk dönemlerde Osmanlı Saltanat Sancakları arasında Ak Alem, yani ak sancağın başta geldiğini, asıl saltanat sancağının bu olduğunu; meselâ Fatih Sultan Mehmet zamanında doğrudan doğruya padişaha mahsus sancağın Ak Sancak olduğunu, bu yüzden de Osmanlılarda bu Ak Sancağa “Baş Alem” de dendiğini biliyoruz. İşte İslâmiyet öncesi Türk manevî ve millî inanışlarından süzülüp geldiğinde hiç şüphe bulunmayan bu beyaz bayrak geleneğinin, Konya’daki Selçuklu hükümdarının Osman Gazi’ye gönderdiği hâkimiyet alâmetleri arasındaki beyaz bayraktan kaynaklandığını zanneden Miralay Ali Bey, bunun Hz. Peygamber’in beyaz sancağının bir ifadesi olduğu görüşünü ortaya koymakta ve buna Osmanlıların Liva-i Resulullah adını verdiklerini ifade ettikten sonra “Liva-i Resulullah’tan maksat Ak Sancak’tır” demektedir.
Türklerin İslâm dinini kabul etmelerinden sonra, eski Türk gelenekleri ile yeni İslâmî geleneklerin birbirine uyum sağlamış olması elbette normaldir ve kültür gelişmesi olarak önemlidir. Ancak, öyle anlaşılıyor ki Sadrazam Mahmud Şevket Paşa da (Osmanlı Teşkilât ve Kıyafet-i Askeriyesi , İstanbul 1325), Miralay Ali Bey de ( Bayrağımız ve Ay Yıldız Nakşı), diğer Osmanlı yazarları da eserlerini yazarlarken Türklerde şehit bayrağının, yani şehitler için yas alâmetinin (normal ölümler için siyah olduğu halde) beyaz olduğunu; Sultan Alp Arslan’ın Malazgirt Savaşı’na başlamadan önce beyaz elbise giydiğini, atının kuyruğunu kestikten (veya bağladıktan) sonra, askerleri ile birlikte namaz kılıp, sonra savaşa başladığını bilmiyorlardı. Halbuki Türklerde at kuyruğunu kesme, ölüme hazırlık ve aynı zamanda yas işareti idi. Sultan Alp Arslan’ın beyaz elbise giymesini ise, İslâm geleneğine göre bir anlamda kefenlenme olarak görmek, dolayısıyla İslâm öncesinin ak inancını bir İslâmî motif ile özdeşleştirmek tabiî olabilir.
Ama İslâm öncesi Türk geleneklerini bilmeyen Osmanlı yazarları için, sadece İslâmî dönemi görmek de kaçınılmaz olmuştur. Oysa, yukarıdan beri söylemeye çalıştığımız gibi Ak’ın kutluluğu ve uğurluluğu, millî ve manevî üstünlüğü Şamanizm’deki Ülgen inanışından kaynaklanmakta ve kökleri Hunlar çağına kadar gitmektedir. Bu itibarla, Osmanlı devri yazarlarının tesirinde kalarak, Osmanlıların Liva-i Resululallah veya Liva-i Beyza olarak adlandırdıkları ak sancağı yalnız Peygamber ile İslâmî geleneklere bağlamaya çalışanlar; yani, Selçuklular ile Osmanlıların ünlü “Ak Sancak”larını Türklerin Müslüman oluşu ile başlatmak eğiliminde olanlar bu konuda da esnek davranmak ve eski Türk inanç ve geleneklerini göz önünde bulundurmak durumunda olmalıdırlar. Nitekim Fuat Köprülü de Selçuklu sultanı tarafından Osman Gazi’ye gönderilen Ak sancak için “bunun İlhanlılara (Cengizlilere) mahsus beyaz bayrak olacağı pek tabiîdir” demek suretiyle bu konudaki yanılgıyı bir nebze olsun düzeltmiş, ama asıl kaynağı o da görememiştir.
Beyaz renkli bayrağın diğer bazı Türk devlet ve hanedanlarında da kullanıldığını biliyoruz. Bu cümleden olarak, tarihî kaynaklar Akkoyunlu hanedanına ait sancak ve bayrakların beyaz renkli olduğunu açıkça kaydederler. Nitekim Akkoyunlu bayrağına, bu devleti kurup yönetenlerin Oğuzların Bayındır boyundan olmaları sebebiyle “Alem-i Sefîd-i Bayındırî” (Bayındırlıların beyaz bayrağı) da denildiğini biliyoruz. Diğer taraftan, 18. yüzyılda İran’da hükümdarlığı ele geçiren Nadir Şah Afşar’ın da Yeşil renkli Safevî bayrağı yerine Beyaz bayrak kullandığı anlaşılmaktadır. Ak Asaba (İsabe) da Mısır Memlüklerinde Sultan’ın en büyük sancağı idi.
Sonuç olarak söylememiz gerekirse, ak (beyaz) renk Türklerin en eski millî ve manevî inançlarından kaynaklanan, devleti temsil etmiş bir hükümranlık sembolüdür. Müslüman Türkler bunu dinî geleneklerine bağlamışlardır. Osmanlı devrinde ise devlet geleneğinden gelen bu Ak Sancak ile, daha çok ordu ve halk geleneğinin üstün tuttuğu al (kızıl-kırmızı) renkli sancak giderek dorukta birleşmiş ve bugünkü beyaz ay-yıldızlı al bayrağımızı meydana çıkarmıştır.
2- Al (Kızıl - Kırmızı)
Burada hemen şunu önemle kaydetmeliyim ki Türklerde al ile kızıl renkler birbirlerinden farklı olup, al renk koyu turuncuya yakın, ateş alevi rengine benzer bir renkti. Kızıl ise, açığa yakın parlak kırmızı renk anlamında kullanılıyordu. Ama, uzun tarihî süreç içinde zaman zaman bu renkler birbirlerinin adı ile ve birbirlerinin yerine de kullanılır hale gelmiştir.
Türklerin en eski inançları ile ilgili olarak onlarda “Al Ruhu” veya “Al Ateş” adları verilen bir ateş tanrısının yahut da hâmî (koruyucu) bir ruhun varlığı bilinmektedir. İşte Türklerin en eski devirlerden beri Al Bayrak kullanmalarının bu Al Ateş kültü (inancı) ile bağlı bir gelenek olacağı hatıra geliyor. Abdülkadir İnan, bu hususta bize şu bilgileri vermektedir: “Kazak- Kırgızlar bayrak kelimesi yerine Yalav kelimesini kullanırlar ki, aslı alav = alev’dir. Al Ruhu’nun adı ile al rengin münasebeti şüphesizdir. Türk hurafelerine göre ruhlar, ak, kara, sarı, kuba (esmer) diye renklere ayrılırlar. Albastı ile beraber Karabastı da vardır.
Her halde al rengi de ruhlardan birinin rengini göstermiştir. Şamanizm’de ruhlar şerefine bayraklar (Altaycada Yalama = Yalav) dikmek âdetti. Al Ruhu’nun hâmî (koruyucu) ruh sayıldığı devirde bunu şerefine dikilen bayrak ateş rengine yakın bir renkte olmuştur. Bizim fikrimize göre Türklerin Albayrak’ları Al Ruhu’nun ateş tanrısı veya hâmî ruh sayıldığı devirden kalma bir hâtıradır ki, yedi-sekiz bin yıllık demektir.
Hülâsa en eski zamanlarda Al Ruhu, ateş tanrısı veya hâmî ruh olmuştur”. Abdülkadir İnan, al ile ilgili olarak şunları da kaydetmektedir: “Al kelimesinin ateş kültü ile bağlı olduğunu gösteren bir emare de bütün Türk kavimlerinde yaygın olan Alaslama merasimidir. Alaslama, orta ve doğu Türklerinde ateşle temizleme ve takdis merasimidir. Anadolu’da da Alazlama bir tedavi usulüdür. Bunun için kırkbir tane al renkli keten bezinden, okuya okuya parmağa bir ip yumağı yapılır. Sonra bu yumak ateşte yakılarak külü tekrar bir al bez üzerine konur ve bununla alazlanır. Al ruhu, eski Türk panteonunda kuvvetli, belki hâmî tanrılardan biri olmuştur. Al kelimesinin ateş kültüyle alâkalı olması bilhassa bu ruhun en eski devirlerde hâmî ruh, ateş ve ocak ilâhesi olduğunu göstermektedir”.
Aynı konu ile ilgili olarak Bahaeddin Ögel de, “Al rengin bütün Türklerce mukaddes sayılmasının ve Türklerin en eski devirlerden beri al bayrak kullanmalarının bu Al Ateş ve Al Tanrısı kültü ile bağlı bir an’ane olacağı hatıra geliyor” demektedir.
Gerçekten de Türklerin en eski inançlarından olan Şamanizm’e göre Al Ruhu’nun sonraları temsil etmeye başladığı Albastı olayının, Al renk ile ilgili geleneklerin günümüze kadar gelmiş bazı izlerini biliyoruz. Bu cümleden olarak meselâ, Albastı kırmızı renkten korkmaktadır. Bunun için lohusanın başına beyaz yaşmak ve kırmızı tül bağlanır. Lohusaya kırmızı altın takılır ve kırmızışeker hediye edilir.
Dolayısıyla al (kızıl) rengin de tarihimizin başlangıcından beri bizde manevî ve millî renk olarak algılandığı ve tarih boyunca inançları yansıtan, aynı zamanda da Türk duygusunu ve ruhunu anlatan bir millî sembol hüviyeti kazandığı görülmektedir. Nitekim Çin kaynakları Göktürkler ve Uygurlar dönemlerinde kuzeydeki Kırgız hakanlarının otağında bir kırmızı bayrak bulunduğunu ve herkesin buna karşı saygı gösterdiğini yazıyorlar.
Yine bu anlayışa bağlı olarak, Rus Arkeoloğu A. N. Bernştam tarafından Talas kıyısında açılan I. yüzyıla ait Hun mezarlarından birinde bulunan yarı mumyalaşmış bir kadın cesedinin başının kırmızı ipek kumaşla örtülü olduğu belirlendiği gibi; diğer bir Rus arkeoloğu S. V. Kiselev’in Tuyahtı’da açtığı mezarlardan birinde de üzerinde üç kat elbise bulunan ve VII-VIII. yüzyıl Göktürk beylerine ait olduğu ifade edilen bir ceset bulunmuştur. Bu cesedin üzerindeki üç kat elbiseden en üsttekinin koyu kırmızı ipekten olduğu kaydedilmiştir.
Dikkate değer bir başka nokta olarak. XI. yüzyılda Türklerde al sözünün artık bir renk adı olduğu kadar “bayrak” adı olarak da kullanılmaya başlanmış olmasıdır. Yine aynı dönemde artık tuğ ile bayrağın da aynı şey gibi ifade edilmeye başlandığını görüyoruz. Bu cümleden olarak, XI. yüzyılın büyük Türk bilgini Kaşgârlı Mahmud’un bildirdiğine göre Karahanlı hükümdarları “dokuz tuğlu” oluyorlardı. Ona göre, “her ne kadar vilâyeti çok, payesi de yüksek olursa olsun, hakanların tuğu dokuzdan fazla olmuyordu. Çünkü onlar dokuz sayısını uğurlu sayıyorlardı. Bu tuğlar “al” renkte (nârencîyü’l-levn = alev rengi = al) ipekten veya kumaştan yapılıyordu ve bu rengi de uğurlu sayıyorlardı. Bir diğer ünlü Türk yazarı Yusuf Has Hâcib’in eserinde ise, güneşin doğuşu tasvir edilirken yer alan:
“Yaşık örledi yirde koptı togı
Yaka keldi aşnu tokuz al tugı”
(Güneş yükseldi, yerden toz kalktı; dokuz al tuğu yaklaşmağa başladı) şeklindeki kayıt da, bu “dokuz tuğ” ve “al tuğ” geleneğinin Karahanlılar döneminde ne kadar önemli görüldüğünün bir başka ifadesidir.
Diğer taraftan “bayrak” sözünün de XI. yüzyılda Türklerde yaygın bir şekilde kullanıldığını ve bayrakların kızıl renkte kumaştan yapıldığını görüyoruz. Ayrıca Kaşgarlı’nın, bir savaş sahnesini tasvir etmek amacıyla söylenmiş olan “Ağdı kızıl bayrak-Togdı kara toprak” şeklindeki bir beytinden, bu kızıl bayrağın Türklerde genellikle “savaş bayrağı” olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır.
Ayrıca, Uygurlar ve Moğollarda “Al Kaftan”ın ve “Al Damga”nın hakanlık sembolleri olarak kullanıldığını görüyoruz. Bu kaftana Türkler “ergenlik kaftanı” da derlerdi. Buradan giderek bu al kaftan geleneğinin halk arasında yayıldığını görüyoruz. Böylece al kaftan, artık halkın özellikle düğünde güveyiye ve geline gerdek giysisi olarak giydirdiği bir elbise haline gelmiştir. Dede Korkut hikâyelerinden anlaşıldığına göre Oğuzlarda da güveylik elbise al (kırmızı) kaftandır. Gelinliğin sembolü ise “al duvak” idi.
Bir Kazak-Kırgız hikâyesinde, “murada eremedik” anlamında kaydedilen “kızıl çapan giymedik” şeklindeki bir kayıt, bu geleneğin Türk boyları arasındaki yaygınlığının bir göstergesi olmalıdır. Bunun gibi, Başkurtların eski dönemlerinde de kızıl cepken’in güveylik nişanesi sayıldığı bilinmektedir.
Karahanlılardan Semerkant ve civarının hâkimi Ali Tegin’in bayrağı da kırmızı bayrak (kızıl bayrak) idi. Selçuklu Tuğrul Bey’in 1037 yılında Nişabur’a girerken başında hükümdarlık sembollerinden olarak kırmızı çetr bulunduğu bilinmektedir. Gaznelilerde de kumandanlara kırmızı renkli kumaştan bayraklar veriliyordu. Selçuklu devri tarihçilerinden Ravendî’nin, Irak Selçuklu hükümdarı Arslan b. Tuğrul’un ordusundaki kırmızı ipek bayrak ile ilgili kaydı da bu geleneğin yaygınlığını gösteren bir başka kayıttır.
Aynı şekilde, Rusların eski destanları olan “İgor Alayı (veya İgor Bölüğü)” destanında Kıpçak Türklerinin kızıl bayrağından bahsedildiği gibi, Halaç Sultanlığı’nda Emîr Ahmed Halaç’ın bayrağının da kırmızı olduğu bilinmektedir. Görünüşe göre burada kaydedilen kırmızı bayraklardan maksat, Türklerin savaş bayrağı olan kızıl bayrak olmalıdır.
Anadolu Beylikleri ve Osmanlılara gelince, Miralay Ali Bey, Osman Gazi dönemi ile ilgili olarak şu bilgileri kaydetmektedir: “Osman Gazi Hazretleri Ak Sancağı (Anadolu Selçuklu Sultanı’ndan) almadan önce, harb bayrağı için kızıl rengi seçip kabul etmişlerdi. Aşiret mensuplarını kolayca harb bayrağı altına toplayabilmek için onların ‘tab’an meclup oldukları’ (yani yaradılışlarından tutkun oldukları) al renkli bayrağın manevî tesiri bulunduğunu takdir eylemişlerdi” demek suretiyle, yukarıdanberi örnekleri ile göstermeye çalıştığımız al bayrak geleneğinin, daha başlangıç günlerinde Osmanlı Devleti ve bilhassa orduları için de nasıl vazgeçilmez olduğunu göstermektedir.
Aynı yazarın “kırmızı rengin Osmanlılarca mergup (rağbet edilen) ve makbul olanı Türkçe kızıl veya al kelimesi ile yad edilen şeklidir” demesi ve “Osman Gazi’nin savaşlarında al (kızıl) sancak kullandığı, vefatından sonra eşyaları arasında birkaç adet Alaşehir dokumasından kırmızı renkli sancağın da bulunmasıyla sabittir. İşte kırmızı rengin sancak ve bayraklarda çoklukla kullanılmasının ve Levn-i Millî (millî renk) kabul edilmesinin asıl ve esası budur” ifadelerine yer vermesi de bu konuda daha açık bir fikir vermektedir. Görüldüğü gibi al rengin milli renk ve tabiatıyla milli bayrak rengi olarak kullanılışı Osmanlı döneminde çok daha yaygın hale gelmiş bulunuyordu.
Bu dönemde beyliklerden Germiyanoğullarının da Denizli ve Alaşehir’de dokunan kızıl kumaştan (Alaşehir Kızıl Eflâdisi) bayrak kullandıkları anlaşılmaktadır. Yine Miralay Ali Bey, Orhan Gazi’nin tuğ ile ak sancağı “Yâdigâr-ı Selçukî ve Nişân-ı Hükümdârî” (Selçuklu yadigârı ve hükümdarlık nişanı) olarak ikametgâhında saklayıp, savaşlarda babası ve belki de dedesi gibi kırmızı sancak kullandığını kaydetmektedir.
Bu şekilde, özellikle orduların savaş bayrağı hüviyetini kazanmış olan al (kızıl) bayrak, hem padişahların şahıslarını temsil eden diğer muhtelif bayraklar hem de herbir askerî sınıfı temsil eden bayraklarla birlikte, ama özellikle beyaz ile, önce yan yana, daha sonra da iki renk birleşmiş olarak, Osmanlı Devleti yıkılıncaya kadar devam etmiştir. Tabiî zamanımızda da devam etmektedir ve ebediyete kadar da devam edecektir. Bu itibarla bu al-ak (kırmızı-beyaz) ikilisinin yan yana ve iç içe geçirdiği tarihî seyre de kısaca
işaret etmek yerinde olacaktır.
3- Al (Kızıl) – Beyaz
Yukarıdan beri izah edilmeye çalışıldığı üzere, ak ve al renklerin, Türklerin en eski inançlarından kaynaklanan anlamlar dolayısıyla manevî ve millî sembol değerleri kazandıkları açıkça görülmektedir. Bu bakımdan her iki rengin çoğu zaman yan yana ve bazen de iç içe olarak birlikte kullanılmalarının da aynı inanışlarla ilgili köklerden kaynaklanan bir geleneğin yansıması olacağı da şüphesizdir. Bu cümleden olarak, meselâ hayır ilâhı Ülgen ile insanlar arasında aracılık yapan ruhların varlığına inanıldığı, bunlardan Yayık adındaki ruhun birinci sırayı aldığı ve Şamanların, Ülgen’in huzuruna çıkabilmek için Yayık adına beyaz kumaştan tasvirler (putlar) yaptıkları ve putun ayaklarına da kırmızışeritler diktikleri bilinmektedir.
Yine, Şaman kıyafetlerinde yer alan Yeyek’in (belki Yayık adı ile ilgili), üzerine beyaz ve kırmızı şeritler (yalama) asılmış bir kendir sicimin adı olduğu görülüyor. Bunun gibi, Şaman külâhının esas kısmı üç karış uzunluğunda kırmızı kumaştan olur ve külâhın tepe kısmı beyaz koyun yününden örülmüş kalın bir kaytan ile dikilirdi. Söz konusu iki rengin Türk manevî hayatında ifade ettiği anlamların bir sonucu olarak, lohusa kadınların başına beyaz yaşmak ile kırmızı tül bağlanmasının da Şamanist inanışın yaygın uygulamalarından birini ortaya çıkardığı anlaşılmaktadır ki, bu hususa yukarıda işaret edilmişti.
Diğer taraftan biz, XIII. ve XIV. yüzyıllarda Hazar ötesinden Adalar Denizi’ne (Ege) kadar uzanan bölgelerde yaşayan Türkmenlerin (Oğuz Türklerinin) istisnasız başlarına kırmızı (kızıl) keçe külâh giydiklerini de biliyoruz. Buna uygun olarak Osman Gazi’nin de kırmızı çuhadan serpuş giyip, üzerine ak çalmadan ve burma sarık sardığı anlaşıldığı gibi, Orhan Gazi devrinde Türkmenlerin de rengârenk tülbent ile süslü, kırmızı keçeden yapılmış külâhlar giydiklerini tespit ediyoruz. Bundan başka, her iki rengin hükümranlık sembolü olarak Türk tarihi boyunca nasıl kullanıldıklarına yukarıda işaret edilmiştir. Meselâ, Karahanlılar döneminde Yusuf Has Hâcib, beyleri (hükümdarları) temsil eden rengin beyaz olduğunu kaydederken, Kaşgarlı Mahmud da o hükümdarların bayraklarının al kumaştan yapıldığını bildirmektedir.
Bunun gibi, Osmanlı tarihçilerinden Fatih’in çağdaşı Tursun Bey’in ifadelerinden, bu devirde Osmanlı donanmasında ve azap kıt’alarında kırmızı, yeniçeri kıt’alarında beyaz bayraklar (hükümdarı temsilen) kullanıldığı anlaşılmaktadır. Gerçekten de Osmanlı hükümdarlarının ak sancaktan başka, bilhassa kızıl sancak da kullandıkları, Mısır’ı fethettiği zaman Yavuz Sultan Selim’in otağının önünde Ak ve Kızıl iki sancak dikilmesinden anlaşılıyor. Yavuz’un Çaldıran seferinde de aynı renkte iki saltanat sancağı kullanmış olması elbette bir rastlantı olmasa gerektir. Yani, Osmanlılarda baş sancaklar veya baş alemler her zaman ak ve al (kızıl-kırmızı) sancaklar olarak kalmıştır. Şüphesiz halkın binlerce yıldan beri sevdiği ve tuttuğu bazı renkler vardır. Bayrak diye ancak onların peşinden giderler ve onların altında ölürler.
Anlaşıldığına göre, sadece Osmanlılar döneminde değil çok eski zamanlarda da Türkler kırmızı (al) renge büyük bir değer vermişler ve saygı göstermişlerdir. Bunu bir halk, ordu ve savaş geleneği haline getirmişler ve sembol yapmışlar; ancak belki de devlet sembolü olan ak ile halk ve ordu geleneğinin sembolü olan al’ı çok eski çağlardan başlayarak yan yana muhafaza etmişlerdir. Altın-Orda bayrağının da beyaz zemin üzerinde kırmızı bir hilâl ile yine kırmızı bir damga (al damga) taşıması ise, Osmanlı Oğuz-Türkmen geleneği dışında kalan diğer Türk topluluklarında da bu iki rengin birlikte kullanıldığının bir başka işaretidir.
Yavuz Sultan Selim zamanından sonra da al ve ak sancakların birlikte kullanıldığını görüyoruz. Ancak bu iki millî rengin ne zamandan beri aynı bayrak üzerinde birlikte kullanılmaya başlandığına dair çok açık bilgi yoktur. Kesin olarak bilinen husus, artık III. Selim ve II. Mahmud zamanlarında kalelere çekilen Osmanlı bayrağının beyaz ay-yıldızlı al bayrak olduğudur. Ancak, bu dönemlerde kullanılan yıldız, Osmanlılarca “mühr-ü Süleyman” olarak da adlandırılan altı veya sekiz köşeli yıldız idi. Abdülmecid’in son devirlerinde bu sekiz köşeli yıldız, beş köşeliye çevrilmek suretiyle, bayrağımızdaki yıldız şekli de tespit edilmiş oldu. Ancak, Osmanlı döneminden Cumhuriyet dönemine beş köşeli yıldızı ile birlikte intikal eden ay-yıldızlı al bayrağımızın standartlarını da iyice belirlemek gerekiyordu. Bu itibarla 29 Mayıs 1936 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından kabul edilerek 5 Haziran 1936’da Resmî Gazete ’de yayınlanan 2994 sayılı Türk Bayrağı Kanunu ile, millî gururumuz olan şanlı al bayrağımız bugünkü nihaî şeklini almış bulunmaktadır.
4- Yeşil
Türk mitolojisine göre hayır İlâhı Ülgen’in, koruyucu ruh olarak kabul edilen yedi oğlundan birinin adı Yaşıl (yeşil) Kaan idi ve umumiyetle bitkilerin yetişip-büyümesini düzenlediğine inanılırdı. Ayrıca, yeşilliklerin Ülgen inanışı ile bağını gösteren mitolojik inanmaya göre Ülgen, insan vücudunu yarattıktan sonra Kuday’ın yüksek ulûhiyetinin huzuruna kuzgun denilen kuşu göndererek yarattığı insan için can ister. Kuzgun semaya uçar. Canı alıp dönerken yerde bir leş görür. Dayanamayarak leşi yemek için ağzını açar. Gagasındaki can, çam ormanına düşerek dağılır. Bundan dolayıdır ki çam ve ardıç gibi ağaçlar kış ve yaz yeşilliklerini muhafaza ederler.
Görülüyor ki beyaz ve al ile ilgili olduğu gibi yeşil ile ilgili olarak da Türklerin manevî inanmalarının kökü, onların en eski dinî inanmalarından kaynaklanmaktadır. Diğer taraftan eski Türkler yılbaşını başlıca iki tabiat olayının görülmesi ile başlatmışlardır. Bunlardan biri otların yeşermesi, diğeri de gök gürlemeleri ile yıldırımların başlaması idi. İşte, en eski dönemlerde büyük çoğunluğu hayvancılıkla geçinen ve dolayısıyla göçebe hayat yaşayan Türklerin doğrudan doğruya ekonomik hayatlarının temelini teşkil eden hayvan sürülerini otlağa çıkarmak ve sürülerin yavrularını elde etmek itibariyle otların yeşerme zamanı Türklerin hayatında çok büyük rol oynamıştır. Aynı şekilde yerleşik Türkler de, toprağın işlenmesine ve tohum ekilmesine müsait hale gelen havaların başlangıcını, yeni bir yılın başlangıcı, hayatın da yeniden başlaması olarak değerlendirmişlerdir. O yüzden de yeşil renge ayrıca büyük bir önem vermişlerdir. Yeşillik için ve özellikle ekilen tohumların yeşermesi için de yağmur gerekliydi.
Bu itibarla Çin kaynaklarının bildirdiği gibi, daha M. Ö. 8. yüzyılda 9 ve 21 Mart tarihleri, yani otların yeşermeye başladığı dönem Türkler tarafından yılbaşı ve bahar bayramı olarak kutlanır olmuştur ki, bu bayram bilindiği gibi bugün Farsça adı ile NEVRUZ olarak adlandırdığımız bayramdır. Türklerin, Farslarla (İranlılarla) temasa gelmeden önce, yani NEVRUZ kelimesini Farslardan alıp kullanmadan önce bu yılbaşı günü için yeñi kün, ergen kün (erginlik yani olgunluk günü; ergenekon veya erken kün, ilk gün) vb. adlarla adlandırmış oldukları, bu adların bugün de bazı Türk toplulukları tarafından kullanılmakta oluşundan anlaşılabilir. O halde görülmektedir ki, Nevruz, en az üç bin yıllık bir Türk geleneğidir. Dolayısıyla bu millî bayramıİran ve Kürt bayramı olarak istismar etmek tarihî gerçeklerle asla bağdaşmayan bir husustur.
Tabiatın canlanması ile ilgili olarak, eski Türklerde yağmurun bütün tabiatı yeşerten -yani eski Türklere göre, yaşartan- bir tabiat vergisi olarak değerlendirildiği bilinmektedir. Bu yüzden “yaş” sözü hem ıslaklık hem de suyun (tabiî yağmurun da) canlandırdığı yeşilliklerin adı oluyordu. Dolayısıyla, yaşarmak (ıslak olmak, ıslanmak) ile yeşermek, yeşillenmek aynı fiil ile ve “yaşarmak” olarak ifade ediliyordu. Yaşıl da yeşil renk demek oluyordu. Bugün yeryüzünde yaşayan Türklerin hemen tamamı yaş sözünü insan ömrü için de kullanmaktadırlar. Ayrıca pek çok Türk topluluğunda yaş, genç insan demektir ve genellikle yaş yiğit (caş cigit veya jas jigit) = delikanlı anlamına kullanılmaktadır. Bunun şuradan ileri geldiği anlaşılıyor:
Eski Türkler yaşlarını söylerken, “ben 20 yaşarma (yeşerme) gördüm” derlerdi. Böyle bir söz, “ben 20 yaşındayım” demekti. Herhalde bugün de kullandığımız yaş deyimi bu gelenekle ilgili olarak söylenmiş bir deyim olmalıdır.
Diğer taraftan yaşıl kök yani yeşil gök tabirinin Türklerde gökyüzü anlamında kullanıldığını da görüyoruz ki bugün de Türkçede göğermek sözünün yeşermek anlamında kullanıldığı malûmdur. Bu itibarla Türklerin zaman zaman yaşıl sözü yerine kök (gök) sözünü de kullandıklarını burada hatırlatmakta yarar vardır. Nitekim Yusuf Has Hâcib’in “yağız yer, yaşıl kök” şeklindeki ifadesinden, O’nun yaşadığı çevrenin, kâinatı kara yer ve yeşil gök ile çevrilmiş olarak algıladıkları anlaşılmaktadır.
Yine aynı yazar, baharı anlatırken şöyle diyor: “yağız yer, yaşıl torku (ipek) yüze badı = yağız yer, yüzüne yeşil ipek tül bağladı. Yazar, çok eski bir inanış ve deyiş olan yağız yer sözünü çok sık kullanmaktadır. Aynı zamanda yağız ile yaşıl renkler arasında da bir kontrast ve eşleme oluşturmaktadır. Aslında yüze bağlanan bu ipekli, muhtemelen duvak anlamını ifade etmektedir. Anlaşıldığına göre al kaftan ve al duvak geleneğinin yanında, al kaftan ve yeşil duvak eşlemesi de Türk gelenekleri arasında en eski zamanlarda yer almış bulunmaktadır. Nitekim yeşil-kızıl eşlemesi, Göktürk yazısı ile yazılmış Turfan el yazmasının, “yaşıl kaya yayladım - kızıl kaya kışladım” sözlerinde de görülmektedir.
Aynışekilde, Kaşgarlı Mahmud’un XI. yüzyıl sonları için kaydettiğine göre “Kızlar kılınu bilseler (ağır başlı zarif olurlarsa) kırmızı (kızıl) giyerler; yaranu (cilvelenmeyi ve sevilmeyi) bilseler yeşil giyerler” şeklindeki sözleri de, kızıl-yeşil ikilisini ve bu renklerin eski Türk yaşayışında ne kadar yaygın olduğunu göstermektedir. Aynışekilde, yine Kaşgarlı’nın, XI. yüzyılda Türk piyasalarında alınıp-satılan Çin ipeklilerinden söz ederken sık sık, kırmızı, yeşil ve sarı renkli kumaşlardan söz etmesi, söz konusu renklerin Türk günlük hayatındaki yerini ve onların kültüründeki yansımasını göstermesi bakımından dikkat çekicidir.
Türklerin eski Şaman törenlerinde, bir ip üzerine asılmış gök (yeşil), kırmızı, sarı ve beyaz bezlerin Şaman’a gök yolunu gösterdiğine inanmaları da, yeşil renk ile, beraberindeki kırmızı, sarı ve beyaz renklerin Türk inanç ve geleneklerinde nasıl yaygın bir şekilde yer tuttuğunu göstermesi bakımından kayda değer. Ayrıca buradaki “gök yolu” tabirinin, kök kuşağını çağrıştırdığına da işaret edelim. Bu münasebetle onların yön belirtmede yeşil rengi doğunun sembolü olarak kullandıklarını hatırladıktan sonra, kendi doğularında kaldığı için Çin’in mavi ırmak olarak adlandırılan ırmağına Yaşıl Öğüz (yeşil öz = yeşil ırmak) dediklerini de kaydedelim.
Diğer taraftan, M. S. 629 yılında Batı Göktürk kağanının hakanlık otağına giden ünlü Çinli seyyah Buda rahibi HüanTsang’ın, “... Kağan yeşil satenden bir kaftan giymişti... Çevresi, brokat (altın işlemeli) kaftan giymişti. Askerler uzun mızraklar, bayraklar ve güçlü yaylar taşıyorlardı” şeklindeki kaydı ise, yeşil rengin Türklerde hâkimiyet sembolü olarak kullanılmaya başlandığını da göstermektedir. Orta Asya’da egemenlik kuran Kırgız Türklerinin de IX. yüzyılda yeşil kumaştan bayrak kullandıklarına dair Arap seyyahı Ebû Dülef’in kaydı, artık Orta Asya Türklerinde yeşilin hâkimiyet sembolü ve bayrak rengi olarak yaygınlık kazandığının bir işareti olmalıdır.
İslâmiyetle birlikte yeşil rengin, Hazret-i Peygamber’in üç sancağından birinin rengi olarak ayrıca manevî bir anlam kazandığı ve Müslüman Türklerin hayatında müstesna bir yer işgal ettiği de bilinmektedir. Bu münasebetle XII. yüzyıl Şiî İslâmın büyük vâiz ve âlimlerinden İranlı Abdülcelil el-Kazvinî’nin 1161-1165 yılları arasında yazdığı Kitabü’n-Nakz adlı eserinde; Hâce Nasibî adlı bir Sünnî yazarın yazdığı Fadâihü’r Ravâfız adlı kitabında Şia’yı beyaz bayrak kullandıkları için mülhidlikle itham etmesi üzerine, bize Hazret-i Peygamber’in bayrakları ile ilgili olarak şu dikkate değer bilgileri vermektedir: “Şia beyaz bayrak sahibidir” şeklindeki sözler doğru değildir. Şia melikleri (hükümdarları) yeşil, beyaz ve her renge sahiptirler. Ancak, Abbas’ın şiarı ve özel rengi olan siyahı kullanmazlar. Siyaha Abbasî halifeleri sahip olunca, diğerlerinin onlara benzememek için zaten siyahı kullanmaları beklenemezdi.
Görmüyormusun ki, Selçuklu melikleri ve sultanları eğer 100.000 kişilik bir ordu toplasalar, o orduda siyah bayrak bulunmaz. Bunun yerine yeşil, sarı ve kırmızı bayraklarını kullanırlar. Tabiî bunu, halife ile halife olmayanlar arasındaki fark belli olsun diye yaparlar. Fakat, şüphe yoktur ki Şia mezhebi, Peygamber’in Beyaz, Siyah ve Yeşil bayrakları olduğuna kesin olarak inanır. Peygamber Siyah’ı Abbas’a verdi. Yeşil’i Osman b. Affan’a verdi. Melikler ve sultanlar onu takip ettiler. Beyazı ise Sa’d İbn Abbâde-i Ensârî’ye vermiş iken, Mekke’nin fethedildiği gün geri aldı ve Emîrü’l Mü’minîn’e (yani Hazret-i Ali’ye) verdi. O halde, Osman’ın ve Abbas’ın yolunu tutanlar ne kadar haklı iseler, Hazret-i Ali’nin beyaz bayraklı yolunu tutanlar da o derece haklıdırlar. Hâce Nasibi bilsin ki, beyaz bayrağa sahip olmak mülhidlik değildir.”
Görülmektedir ki, Abdülcelil el-Kazvinî, dikkate değer bir şekilde Hazret-i Ali’nin ve dolayısıyla Şia’nın neden beyaz bayrak kullandıklarını izah ederken, bize Selçuklu sultanlarının yeşil, sarı, kırmızı bayraklar kullandıklarını da bildirmektedir ki, aşağıda bu husustan ayrıca bahsedilecektir. Ancak tarihî süreç içinde olaylara bakıldığı zaman, başta Osmanlılar olmak üzere yeşil bayrağın yanı sıra beyaz bayrak da Sünnî kesim tarafından çok yaygın bir şekilde kullanıldığı gibi, Seyyidler ve Safevîler de beyazı değil, yeşil rengi ve yeşil bayrağı tercih etmişlerdi. Hattâ, bilhassa Türkiye Alevî-Bektaşîlerinin zaman zaman siyah sarık ve siyah cübbe kullandıklarını da biliyoruz ki, bu husus bize Abdülcelil el Kazvinî’nin XII. yüzyıl için söylediklerinin daha sonraki yüzyıllar için geçerli kalmadığını göstermektedir. Gerçekten de Safevî Türkmen Devleti’nin kurucusu Şah İsmail Safevî’nin bayrakları yeşil idi. Zira Safevî ailesi kendilerinin Peygamber ailesinden olduğunu iddia ediyorlardı ve o yüzyıllarda yeşil renk bütün yakın doğuda Peygamber ailesinin sembolü sayılıyordu. Bu geleneğe bağlı olarak bütün İslâm dünyasındaki Seyyid’ler yeşil sarık ve cübbeleri ile diğer halktan ayrılıyorlardı. Diğer taraftan, yukarıda işaret edildiği gibi Nadir Şah Afşar, yeşil Safevî bayrağının yerine beyaz bayrak kullanmış idi.
Anadolu tarihine baktığımız zaman ise, öncelikle Aydınoğullarından Gazi Umur Bey’in gemisinde yeşil sancak bulunduğunu Düsturnâme-i Enverî ’den öğreniyoruz ki, bu renk belki de kuvvetli bir cihad ruhu ile mücehhez bulunan Anadolu gazilerinin tercih ettikleri bir renkti.
Osmanlılarda da yeşil renkli sancağın eskiden beri kullanıldığı söylenebilir. Gerçi, ilk dönemlerle ilgili yeterli bilgiye şimdilik sahip bulunmuyoruz. Ancak, meselâ İstanbul’un kuşatılmasında Fatih’in gemisinde yeşil sancak olduğunu biliyoruz. Aynışekilde Çaldıran Savaşı’nda Bolu ve Kastamonu süvarileri yeşil sancak kullanmışlardı. Kanunî devrinde ise Kapıkulu ocaklarında da yeşil sancak kullanılmıştır. Yukarıda ifade edildiği üzere, yeşil renkli sancakların Anadolu’da gazilere mahsus olduğunu ve bunun daha çok denizciler tarafından kullanıldığını gösteren muhtelif kayıtlar vardır. Şöyle ki:
Barbaros’un bayrağı, üzerinde zülfikar şekli ile fetih ve zafer âyetleri bulunan yeşil kumaştandı. İnebahtı Deniz Savaşı’nda Cezayir Beylerbeyi Uluç Ali Paşa’nın gemisinde, üzerinde beyaz bir pençe ile fetih ve zafer âyetleri nakşedilmiş yeşil sancak kullanılmıştır. Piyale Paşa’nın gemisindeki kumandan bayrağı da yeşil idi. Evliya Çelebi de XVII. yüzyıl Cezayir Osmanlı denizcilerinin yeşil sancak taşıdıklarını yazmaktadır. Yine Evliya Çelebi, Rumeli serhaddindeki gazilerin akına çıkarken yeşil sancak taşıdıklarını kaydetmektedir. XVIII. yüzyılda da kaptan paşalara mahsus bayraklar yeşil idi. Gerek bu, gerekse daha sonraki yüzyılda gemi sancaklarında en çok kırmızı (al) renk kullanılmakla beraber, yeşil bayraklar da çoktu.
Bundan başka Osmanlılarda Orta Baştarde yahut Hünkâr Gemisi denilen gemi, diğer baştardelerden daha süslü bir şekilde inşa ediliyordu. Vezirlerden biri donanmanın kara askeri komutanlığına tayin edilir de Kapudan Paşa ile birlikte sefere giderlerse, o zaman bu gemiye biniyordu. Bu gemiyi diğer gemilerden ayıran başlıca alâmetler, teknenin dışının, direklerinin ve küreklerinin yeşile boyanmış olması ve yeşil renkli sancak çekilmesi olup, grandi sütununda da paşa sancağı bulunuyordu.
Osmanlılarda yeşil sancak ve bayrak konusu ile ilgili olarak Miralay Ali Bey, bize şu bilgileri vermektedir: “(Osmanlılarda) yeşil rengin pek çok kullanılmış olmasına gelince: Eskiden beri emîr adıyla adlandırılan Sülâle-i Tâhire-i Peygamberî (temiz Peygamber sülâlesi) diğer insanlardan ayırt edilmek üzere başlarına yeşil sarık sararlardı. Bu suretle levn-i hazra (yeşil renk) seyyidlik nişanı addedilip, aile ileri gelenlerinin ve diğer dinî itibar sahiplerinin kabirleri veya türbeleri yeşil renkle boyanır yahut da aynı renkli çuhalarla örtülürdü. Bu anlayış ve uygulama yeşil rengin Osmanlılarca da Levn-i ruhanî (ruhanî renk, kutsal renk) sayılmasına sebep olmuştur. Bugün dilimizde kullanılan emîr-i sarıklı tarifinden, bahsedilenin yeşil sarıklı olduğu anlaşılıyor. (Diğer taraftan) Grandi direğine yeşil üzerine ay-yıldız nakışlı sancak çekerek limana giren bir geminin hacıları taşıyan bir gemi olduğunu herkes anlar”.
5- Sarı
Türklerde sarı rengin, dünyanın merkezinin sembolü olarak kullanıldığına yukarıda işaret edilmişti. Bu anlayışın da onların en eski inançlarından olan Şamanizm’den kaynaklandığı görülmektedir. Gerçekten de hayır ilâhı Ülgen’in altın kapılı sarayı ve altın tahtı, Türklerde hep sarı renk (altın sarısı = sırma rengi) ile ifade edilmiş ve Ülgen’in tahtı nasıl devletin, ülkenin ve dünyanın merkezinde olarak algılanmış ise, tıpkı onun gibi sarı renk de dünyanın merkezinin sembol rengi olmuştur.
Yine bu Şamanist dönemde Türklerin inanışları arasında Sarı albastı veya Sarı Albıs adlı koruyucu bir ruhun varlığı da anlaşılmaktadır. Bu konuda merhum Abdülkadir İnan bize şu bilgiyi vermektedir: “Gerek Şaman gerekse Müslüman Türklerin halk hurafelerinde bugüne kadar yaşayan ve mühim rol oynayan ruhlardan biri Al yahut Albastı ’dır. Kazak-Kırgız Türklerinin hurafelerine göre albastı iki nevi olup, biri Kara Albastı, diğeri de Sarı Albastı’dır. Buna uygun olarak, Uranha Tuba (Tuva) ve Yakut Türklerinin Şaman dualarında Şaman (Kam) bu ruha, “Sarı Albıs” diye hitabediyor ve ondan yardım istiyordu.
Diğer taraftan Kazak-Kırgız baksıları (din adamları) da galiba bu ruhu “derde derman olan ey sarı kız gel” diye çağırıyorlardı ki, bu son ifadeden onların bu ruhu bir sarı kız şeklinde tahayyül ettikleri anlaşılmaktadır. Kuzey Türk destanlarında görülen sarı at kurban edilmesi de Sarı’nın Şamanist dönemdeki anlamı ile ilgili bulunmaktadır.
Kanaatimizce, Ülgen’in altın tahtının sembolü olarak dünyanın merkezinin işareti diye kabul edilmiş olan sarı renk, bu sembol anlamını Türklerin çizmelerinin (edik) rengi olarak da uzun yıllar sürdürmüştür. Zira, bilindiği gibi Türkmenler (Oğuzlar) yüzyıllarca, sarı edik ile kızıl keçeden külâh giymişlerdir. Halkımız arasında bugün de çok yaygın olarak kullanılan “Sarı Çizmeli Mehmet Ağa” deyiminin de kaynağı işte bu tarih ve kültür geleneğimizdir.
Oğuz-Türkmen geleneğindeki bu kızıl börk-sarı edik (çizme) geleneği ile ilgili olarak bir başka Türk anlayışını da burada kaydetmekte yarar vardır. Merhum Bahaeddin Ögel, al bayrak anlayışı ile ilgili olarak şu dikkate değer tespiti nakletmektedir: “al bayrak” gök, güneş ve yerdeki toz ile uyuşturulmuş ve böylece görkemli ve muhteşem bir sahne canlandırılmıştır. Kaşgarlı Mahmud’un derlediği, “ağdı (yükseldi, yüceldi) kızıl bayrak; toğdu (yani tozup, yükseldi) kara toprak” sözü, bayrağın açılıp yükselmesi, yerdeki kara toprağın yükselmesiyle bir kompozisyon, bir birleşme oluşturuyordu. Bayrak gökleri tutuyor, toprak ise tozarak, yerleri tutuyordu”.
Buradan hareketle şunu söylemek mümkündür: Oğuz-Türkmenler gökleri tutan kızıl bayrağın sembolü olarak başlarına kızıl börk; dünyanın merkezinin ifadesi olarak da ayaklarına sarı edik giymişlerdir. Burada şu hususa da işaret edelim ki, kızıl börklü Oğuz-Türkmenler Safevî dergâhının propagandaları sonucunda Anadolu’dan İran’a göçmeye başladıklarında, Anadolu’da kalan Sünnî Oğuz-Türkmenler başlarındaki kızıl börkün üzerine “Osmanlı mücevvezesi” beyaz sarık sarmışlar ve İran’a gidenler ise kızıl börklerini muhafaza ettiklerinden dolayı onlara “kızılbaş” adını vermişlerdir. Dolayısıyla, bazı halk izahlarında değişik bazı anlamlandırma biçimleri doğru değildir ve kızılbaş deyiminin aslı, Türklerin millî renk saydıkları kızıl (al) renkli keçe börk giyen kimse anlamından kaynaklanmaktadır. Gerçekten de eski Türk kaynaklarında kırmızı bayrağın daha çok kızıl bayrak diye adlandırıldığını, bunun sadece Türklere mahsus olduğunu, bunun bağımsızlık, şeref ve şehadetin (şehitliğin) sembolü olarak kullanıldığını biliyoruz.
Türklerde sarı rengin hükümranlık rengi olarak kullanılması ile ilgili tarihî bilgilere baktığımız zaman ise: Meselâ Uygur Türk yazılı belgelerinde “sarıg urunggu” yani sarı bayrak, bir burcun adı olarak geçmektedir. Dede Korkut Destanlarında geçen “saru tonlı Selcan Hatun” (sarı elbiseli Selcan Hatun) tanımlaması, hatunluk elbisesinin de sarı olduğunu gösterir mahiyette olması bakımından dikkate değer.
Buhara kuşatmasını gösteren bir İran minyatüründe Harezmşahların bayrağının da sarı renkte olduğu görülmektedir. Diğer taraftan merhum Fuat Köprülü, Kudüs fethinde Selâhaddin Eyyubî’nin ordusunda sarı bayrak kullanıldığını; esasen hükümdara mahsus sancağın renginin de sarı olduğunu; mamafih daha sonraki Eyyubî ordularında Türk geleneğine uygun olarak sarı ve kırmızı bayrakların kullanıldığını ifade ettikten sonra, “yine sarı renkte çetr kullanan Eyyubîlerin sarıyı seçmelerinde Fatımî an’anelerinin tesiri de vardır” demektedir.
Eyyubîlerden sonra Mısır’da kendi devletlerini kurmuş olan Memlüklerde (kölemenlerde), ipekten yapılmış ve üstünde hükümdarın ismi ve lâkabı yazılmış, sırma ile işlenmiş sarı renkteki bayrak çok süslü olup, bu bayrağa “Sancak-ı Sultanî” (Sultanlık Sancağı) denirdi. Gerçekten de Mısır Memlük hükümdarlarının başları üstünde götürülen veya bulundukları yere dikilen bu sarı ipekten büyük sancağa Arapça Isaba denirdi. Fuat Köprülü bu husus ile ilgili olarak, “Memlük sultanlarının resmî rengi sarı idi ve sarı renkli bayrak geleneğinin Osmanlılara da Memlüklerden geçtiği çok açıktır” demektedir.
Bu cümleden olarak sarı bayrağın Osmanlılarda da kullanıldığını, bunun özellikle silâhdar bölüğünün bayrağı olduğunu, bayraklarının renginden dolayı silâhdarlara “Sarı Bayrak” adının verildiğini biliyoruz. Diğer taraftan, XIX. yüzyıl başlarına ait bir bayrak albümünde, İran bayrağı olarak gösterilen, sarı zemin üzerinde üçgen şeklinde konulmuş üç hilâlden oluşan bayrağın, Kaçarlar devrinde kullanılmış bir bayrak olduğu zannedilmektedir.
Ayrıca, Türk-İslâm devletlerinin amblemlerinde sarı rengin, hususiyle Cengiz Han İmparatorluğu’nun genişlemesinden sonra çoğalıp-yaygınlaştığı da anlaşılıyor. Cengiz İmparatorluğundaki bu uygulamanın Uygur kaynaklı olması kuvvetle muhtemeldir. Çünkü, bazı Uygur belgelerinden öğrendiğimize göre Cengiz Han’dan çok önceleri Uygur Türk kültür çevrelerinde, yukarıda işaret edilen Sarı Bayrak gerçeğinden başka, bir de “Sarı Ordu” (sarı başkent) anlayışı vardı. Gerek eski Uygur Hakanlarının uygulamalarından, gerekse meşhur tarihçi Hâfız-ı Âbrû’nun kayıtlarında yer alan Oğuz Destanı’ndaki Türk hakanlarının, atalarından kalan bir altın otağları bulunduğuna kesin olarak inandıklarını biliyoruz. Bu inancın kaynağı da şüphesiz, yukarıda işaret edilen hayır ilâhı Ülgen’in altın kapılı sarayı ile altın tahtından gelmektedir. Göktürk yazıtları da altından söz açarken, yalnızca altın demiyorlar “sarıg altun” yani sarı altın diyorlardı. Daha doğrusu sarı renk ile altın, çoğu zaman birbirlerinden ayrılmıyorlardı.
Sarı rengin Cengiz Han döneminden sonra muhtelif devletlerde ve bu cümleden olarak Memlüklerde ve Altın Ordu’da çok kullanılması hususu ile ilgili olarak merhum Bahaeddin Ögel şu kanaatını kaydetmektedir:
“Sarı bayraklar Mısır Memlük devletinde çok görülüyorsa, bu normaldir. Çünkü Memlük devletini idare edenler, çoğunlukla Güney Rusya’dan, yani Altın Ordu devletinin topraklarından veya bu geleneğin uzantısından geliyorlardı. Altın Ordu hakanı ve kurucusu Batu Han’ın başkentinin adı da Sarı-Ordu idi. Ancak, Cengiz Han’ın sancağı, Türk geleneğine uygun olarak beyazdı”.
Burada bizce asıl dikkate değer olan ve çok açık bulunan husus şudur. Altın Ordu devletinin adındaki altın’ın sembolü Sarı’dır ve onun için bu devlet sarı renk ile ifade edilmiş olup, başkentinin adı da bu anlamın tam bir ifadesidir. Yani açıkça görülen odur ki, sarı renk; hayır ilâhı Ülgen’in altın tahtının renginden, Altın Ordu’nun rengine kadar hep aynı inanç ve geleneğin ifadesi olarak kullanılmıştır. Dolayısıyla sarı, Türk inanç ve millî gelenekleri arasında oldukça önemli yer tutmuş olan bir renk ve bir semboldür.
6- Sarı - Kırmızı
Türk mitolojisinden kaynaklanarak Türklerin manevî ve millî hayatlarında önemli yer işgal etmiş olan bu iki rengin, tarihimiz boyunca muhtelif hükümranlık sembollerinde birlikte kullanıldığına da şahit oluyoruz. Bu cümleden olarak meselâ Halaç Türk sultanlığında, hükümdarın şahsî sancağı ile diğer saltanat sancaklarından başka, orduda sarı, kırmızı ve sair, renklerde türlü bayraklar kullanılıyordu.
Aynı şekilde İlhanlıların bayrağı, sarı zemin ortasında dört köşe bir kırmızı tamga’dan meydana geliyordu. Bunlardan başka Timurlu devletinde ve bütün Timurlular sülâlesinde olduğu gibi Babür Şah’ın ordusunda da sarı ve kırmızı bayraklar kullanılıyordu. Diğer taraftan, Topkapı Müzesi’nde mevcut eski bir İspanyol haritasında, Memlük bayrağı olarak, üstünde bir kırmızı hilâl bulunan altın sarısı bir sancağa; yine Memlüklere ait İskenderiye şehri üzerinde altın sarısı bir zemin üzerinde bir kırmızı daireyi ihtiva eden diğer bir bayrağa tesadüf edilmektedir.
Anadolu’ya gelince, az önce işaret edilen İspanyol haritasında, Candaroğullarına ait Sinop şehri üzerindeki bayrak, kırmızı zemin üzerinde, sola doğru açılmış bir altın sarısı ay taşımaktadır. Osmanlılarda ise gönüllü birliklerin sancağı yukarısı sarı, aşağısı kırmızı olmak üzere, yarısı sarı yarısı da kırmızı olan bir sancaktı. Ayrıca, Osmanlı topçularının ve humbaracılarının sancakları da birbirine benzer şekilde, kenarları altın sarısı bir şeritle çevrili kırmızı sancaklar olup, aralarındaki fark, topçu sancağı üzerinde bir top, humbaracı sancağı üzerinde ise bir humbara (bomba) şekli bulunmasından ibaretti.
Görüldüğü gibi bayrak ve sancak renkleri olarak tarihimiz boyunca yan yana veya iç içe olarak birlikte kullanılmış olan bu renkler, yukarıda işaret edildiği üzere kızıl külâh ve sarı çizme olarak Oğuz-Türkmenler tarafından yüzyıllarca tercih edilen kıyafet renkleri de olmuşlardır.
7- Muhtelif Renk Eşlemeleri veya Beraberlikleri
Türk tarihinin çeşitli dönemlerinde ve özellikle hükümranlık sembollerinde renklerin teker teker olduğu gibi, yukarıda bazı örnekleri gösterildiği üzere ikili, hatta üçlü veya dörtlü beraberlikler veya eşlemeler şeklinde kullanıldıkları da görülmektedir. İncelememizin bu kısmında bunlara da bazı örnekler vermek, Türk tarihinde ve kültüründe renkler konusunun bütünlüğü bakımından yararlı görülmüştür.
Bu cümleden olarak, sarı-beyaz eşlemesinin Delhi Türk Sultanlığı’nın bayrağında yer aldığını ve bu bayrağın, ortasında amudî (dikine) bir sarı çizgi bulunan beyaz bayrak olarak kaydedildiğini biliyoruz.
Yeşil-beyaz eşlemesinin ise Osmanlılarda kullanıldığını görüyoruz. Bunun en tipik örneğini Osmanlı padişahlarının Yeşil sancağı oluşturmaktadır. Mahmut Şevket Paşa’nın “Zât-ı Hazret-i Padişâhîye Mahsus Sancak” olarak tanımladığı iki önemli sancaktan biri olan bu sancak; ortasında, uçları birbirine dönmüş olarak yerleştirilmiş üç beyaz hilâl bulunan yeşil sancaktır. İşte, Yemen ile ilgili türkülerde ifade edilen “al yeşil sancağı gelin mi sandın?” sözlerinde yer alan Osmanlıların yeşil renkli padişah sancağı, bu sancaktır. İkinci sancak olan Al sancak ise, ortasında yeşil bir daire ve daire içinde de üç sarı hilâl bulunan al sancak olup, bu hususa aşağıda ayrıca işaret edilecektir.
Yine Mahmut Şevket Paşa, yeşil-beyaz eşlemesine bir başka örnek hakkında; “Kapıkulu süvarisinden Bölükât-ı Erbaa (Dört Bölükler) diye adlandırılan sağ ve sol ulûfeciler ile sağ ve sol Gurebâ (Garibler) bölükleri yeşil ve beyaz yollu bir bayrak çekerlerdi” demektedir.
Kırmızı-yeşil ikilisinin de Osmanlılarda yaygın bir biçimde kullanıldığı anlaşılmaktadır. Fuat Köprülü, Osman ve Orhan Beyler devirlerinde saltanat bayrağı olan ak sancağın, Orhan veya I. Murad zamanında yeşile ve Çelebi Mehmed zamanında kırmızıya tebdil edilerek, ortasına bir yeşil daire konulduğu hakkında bir rivayet olduğunu kaydetmektedir. Aynı tarihçimiz, İbn İyas’ın; II. Bayezid’in torunu Kasım Bey’in, Osmanlı sultanlarının âdeti üzere yeşil ve kırmızı renkli ipek sancağı olduğunu yazdığını bildirmekte ve Ahmet Timur Paşa’nın bunu, kırmızı zemin üzerinde yeşil bir daire bulunan bir bayrak telâkkî ettiğini kaydetmektedir.
Şükrü’nün Selim-nâme ’sinde Yavuz Sultan Selim dönemi fetihlerinden söz edilirken geçen” al yaşıl bayrakla tutdı” cümlesi de çok dikkat çekicidir. Bu tanımlar şüphesiz giderek Osmanlı Padişahlarının, üzerinde yeşil bir daire ve bu dairenin içinde de arka arkaya sıralanmış üç sarı hilâl bulunan al sancağının ilk şekillerini göstermektedir ki, gerçekten dikkate şayandır.
Renklerden kırmızı, yeşil ve beyaz eşlemelerine dair de bazı örneklere sahip bulunuyoruz. Meselâ, yukarıda ifade edildiği üzere, Topkapı Müzesi’nde bulunan ve bir İspanyol Fransisken Rahibi tarafından yapıldığı bilinen haritada Tekeoğullarına ait olarak gösterilen bayrak, beyaz zemin üzerinde kırmızı Mühr-ü Süleyman (altı köşeli yıldız) taşıyan ve ucunda iki tane zikzaklı yeşil çizgi bulunan bir sancaktır. Delhi Türk Sultanlığı’nda da, devlet ve ordu ileri gelenlerinin rütbe ve derecelerine göre kırmızı, beyaz, yeşil renkte çetrler kullanılıyordu.
Ak (beyaz), kızıl ve yeşil beraberliği ile ilgili olarak ise, Osmanlı tarihçilerinin Kanunî’nin ak, kızıl ve yeşil bayraklarından bahsettikleri bilinmektedir. Sarı, kırmızı ve beyaz beraberliği konusunda ise, Timurlularda, Timur’un Cengiz an’anesini takip ettiğini ve hükümdarlık bayrağı olarak beyaz bayrak kullandığını; fakat ordusunda bilhassa sarı, kırmızı ve beyaz bayraklar kullanıldığını görüyoruz.
İdege Bey Destanı ’nda da, İdege Bey’in Toktamış’ı kuşatırken, onu şaşırtmak için ak, kızıl ve sarı tuğlar kullandığı anlatılmaktadır. Yine bu renklerin üçlüsü ile ilgili olarak İspanyol Fransisken Rahibinin haritasında, Türkiye’ye yani Anadolu’ya ait dört bayrak vardır ki, zeminlerinin yarısı sarı, yarısı da beyaz olup, üzerlerinde kırmızı renkte muhtelif şekiller vardır. Osmanlılarda ise, XV-XVI. yüzyıllarda, taşıdıkları bayrakların renklerinden dolayı yeniçerilere Ak Bayrak, sipah bölüğüne Kırmızı Bayrak, silâhdar bölüğüne Sarı Bayrak adlarının verildiği bilinmektedir.
8- Kara
Kara rengin de Türk mitolojisine dayanan anlamlar ifade ettiği ve fakat tarihî seyir içerisinde bu rengin olumludan olumsuza çok değişik anlamlarda kullanıldığı bilinmektedir. Ancak, muhakkak gibi görünen husus şudur ki, İslâmî dönemde Abbasî halifelerinden meşrûluk fermanı alan Türk hanedanlarına gelinceye kadar Kara’nın Türklerde (Gazneliler ile ilgili kayıtları istisna edecek olursak), hükümranlık rengi olarak yaygın bir şekilde kullanıldığına dair fazla bilgiye sahip değiliz.
Kara’nın Şaman Türkler açısından ifade ettiği anlamlar ile ilgili olarak, Abdülkadir İnan şu bilgileri veriyordu: “Altaylıların akidelerinde ruhlar aru (pâk, temiz, arı) veya kara (habis) zümrelerine ayrılırlar. Bunlara Tös de denir. Tös denilen bu ruhlardan Karatös grubuna yer altı tanrısı Erlik de dahildir. Altaylılar en ağır ve elemli felâketleri Erlik’in faaliyetiyle alâkadar bilirler. Erlik, yer altında kara çamurdan yapılmış sarayında oturur. Erlik, büyük kara ruh sayılır. O’nun kızlarını da “dokuzu da müsavi karalar” olarak adlandırırlar”.
Yine, yukarıda Kazak-Kırgız Türklerinin hurafelerinde Albastı’nın iki çeşit olduğuna, birinin Kara albastı diğerinin de Sarı albastı olduğuna işaret edilmişti. Bu Kara veya Kara Albastı, ciddî ve ağırbaşlı bir ruh olarak da telâkkî edilirdi. Şamanist Türkler lohusa kadınları Kara albastı (karabastı-karakura)’dan korumak ve karayı defetmek için kara baksı çağırırlardı.
Diğer taraftan Türk mitolojisinde kara, umumiyetle toprak rengi olarak, yağız yer anlayışı ile birlikte kullanılmıştır. Her halde önce yağız yer kullanılmış, kara toprak sonradan söylenir olmuştur. Daha önce ifade edildiği üzere eski Türklerde halk tabakasına mensup olanlara da kara (karabudun-avam) denildiği gibi kara kul, karavaş veya karabaş deyimleri de “köle” anlamında kullanılmıştı.
Yine, işaret edildiği üzere kara renk, Türklerde herhalde binlerce yıldan beri kuzeyin sembolü olarak kullanılmıştır. Çünkü, çeşitli kavimler ile kültürler, kuzeyin karanlıklar ülkesi olduğu üzerinde birleşmişlerdir. Nitekim Müslümanlar da kuzeye “Diyâr-ı Zulmet” demişlerdir. Bundan dolayı Türkler, kuzeyle ilgili ne varsa onları, kara tanıtması ile tanıtmışlardır. Meselâ, Oğuz Destanı’nda, kuzeyde oturan İt-Barak adlı kavmin derileri de siyahtı. Kuzeyden esen rüzgârlar da “Kara yel” idi. Kara kış ise, çetin, zorlu, şiddetli kış anlamında olup, bu anlam Türkçede “kadır” kelimesi ile de adlandırılmıştır (kadır kış=kara kış). İşte, Kara kelimesinin hükümdar ve hanedan sıfatı olarak kullanılmasının (zorlu, güçlü, sert, çetin hükümdar) olduğu gibi “kadır” sıfatının da hükümdarlar için kullanılmasının kaynağı budur.
Ayrıca, “kara yel” deyiminde de, soğukluk ve şiddetlilik anlamlarının ifade edilmek istendiği açıktır. Diğer taraftan yas ve mezar bayrakları da Türk kavimlerinin inanışlarında büyük bir yer tutmaktadır.
Bugünkü Doğu Türkistanda mezarlara bezden bir bayrak asılır. Altayların kuzeyindeki Şamanist Türkler ise, mezara bir paçavra bağlamakla yetinirler. Bizim “yatırlara bez bağlama” geleneğimiz de bu inancın her halde bize kadar gelen bir uzantısı olsa gerektir. Ölü veya yas evine, belki de birden fazla bayrak asılıyordu. Çünkü, Dede Korkut’ta yas evinden söz edilirken, “Karalı göklü otağ” (karalı yeşilli çadır, veya ev) deniliyordu. Ancak, bunların birer bayrak olup-olmadıklarını da kesin olarak bilemiyoruz. Yine “kara-gök” eşlemesi, Türk kozmogonisinin ana sembolü olan renklerdir. kara, yerin; gök (mavi) renk ise göğün sembolleridirler. Ancak, Dede Korkut’ta yas dolayısıyla ifade edilen “kara giyinip-gök sarınma” (kara giyinip yeşil sarınma) ile karalı-göklü yas çadırında söz konusu olan gök, yeşil renk olup, Türklerin tipik yas renklerinin, yani siyah ile yeşil’in birlikte kullanıldığının ifadeleridir.
Karahanlılar devletinde vezirlerin siyah ipekten yapılmış çetr kullanmaları ve hil’atlerinin de muhtemelen siyah olması, büyük ihtimalle onların kara budundan (halktan) olmalarının bir işareti idi.
İslâmi döneme gelince, Hazret-i Peygamber’in üç sancağından siyah olanını Abbas’a vermesinden dolayı bu renk Abbasîlerin şiarı olmuştu. Dolayısıyla Abbasî halifelerinden meşrûluk fermanı alan Türk sülâlelerinde de, hâkimiyet (hükümranlık) sancakları siyah olmuştur. Ancak, Selçukluların mensup bulunduğu Kınık boyunun bayrağının siyah olmasının bu gelenekle herhangi bir ilgisi olup olmadığını şimdilik bilemiyoruz. Fuat Köprülü, Gaznelilerin siyah bayrağı ile ilgili olarak da şunları ifade etmektedir:
“Gazneli sülâlesinin şiarı, yani sembolü olarak siyah renk, eski Türklerde - hiç olmazsa bazı mühim Türk zümrelerinde - bu rengin sembolik renk olmasından mıdır, yoksa Abbasî halfeleri ile samimiyetlerinden; cihad’ı temsil etmelerinden dolayı Abbasîlerin siyah hil’at ve bayrak göndermelerinden midir? bilemiyoruz” dedikten sonra, Selçukluların da Anadolu Selçuklularının da resmî renginin siyah olduğunu ifade etmekte ve “Gaznelilerde de, Büyük Selçukluları devam ettiren Anadolu Selçukluları ile Harizmşahlarda da hükümdar sancaklarının siyah renkli oluşu, umumiyetle Selçuklu hükümdarlarının Abbasîlere manevî bağlılıklarını göstermektedir” demektedir”.
Anadolu Selçuklu tarihinin yazarlarından İbn Bîbî’nin, Kâhta fethinden bahsederken kaydettiği bayrağın da siyah renkli oluşu, şüphesiz, Selçukluların bu geleneği ile ilgilidir. Yine Selçuklu geleneğine bağlı olan Salgurluların bayrağının da siyah renkli olduğu anlaşılmaktadır. Osmanlılarda ise, Asâkir-i Mansûre-i Muhammediyye birlikleri için siyah bayrak yapılmış olması, şüphesiz Hazret-i Peygamber’in siyah sancağı ile bağlı geleneğin, Selçuklulardan Osmanlılara varan bir uzantısından başka bir şey değildir.
Fakat, bazı Türk devletlerindeki bu siyah renkli sancak veya bayrak olayı ile ilgili olarak şu hususu da ifade etmekte yarar vardır. Türkler, Abbasoğullarına saygı, daha doğrusu onlardan meşrûluk beratı almış olmaktan kaynaklanan saygı ve bağlılık ile ve biraz da hânedanlar arası veraset anlayışıyla, zaman zaman ve bazı yerlerde bu siyah bayrağı kullanmışlardır. Ancak, Türklerin duygulandıkları bazı renkler vardır ki (beyaz, al-kızıl, yeşil, sarı gibi), bunları hiçbir zaman bir kenara bırakmamışlar, başta al-kızıl savaş bayrağı olmak üzere, diğerlerini de yaygın olarak kullanmışlardı. Gerçekten de Türkleri kara bir bayrağın ardından veya onun altında akına, şehadete veya göçe sevkedebilmenin düşünülmesi zordu.
III. BÖLÜM
SARI - KIRMIZI -YEŞİL
Bu üç renkten her birinin Türklerin en eski dinî inanışlarından kaynaklanan manevî anlamları ile, buradan giderek, kazandıkları millî sembol değerlere yukarıda ayrıntılı bir şekilde işaret edilmiştir. Yine bu renklerin gerek tek başarına gerekse diğer bazı renkler ile birlikte ve umumiyetle bayrak ve sancaklarda kullanılmış olduklarını da gördük. Burada ise bu üç rengin Türk tarihinin muhtelif devirlerinde, beylik ve hükümranlık sembolleri olarak yan yana veya iç içe kullanıldıklarına dair örnekler verilecek ve sonra da bugünkü Türk dünyasında bu üç rengin bir arada ve yaygın bir şekilde kullanıldığına dair örnekler üzerinde durulacaktır.
Sarı, kırmızı ve yeşil rengin Türklerde beyler zümresinin bir sembolü olarak kullanıldığına dair şimdilik en eski bilgimiz Göktürkler dönemine ait bulunmaktadır. Bu cümleden olarak, 1935’ten itibaren Rus arkeologu S. V. Kiselev tarafından Altay ve Sayan dağları bölgesinde yapılan kazılarda, VII - VIII. yüzyıl Türk aristokrasi zümresine mensup beylere ait olduğu şüphesiz olan mezarlar bulunarak açılmıştır. Tuyahtı denilen yerde açılan kurgan (mezar hüyüğü)’daki mezar oldukça sağlam bulunmuştur.
Soyguncular ancak atların bulunduğu kısma dokunmuşlardır (eski Türk inanış ve geleneklerine göre ölüler, hayatta iken kullandıkları eşyaları, silâhları ve atları ile birlikte gömülürlerdi). Mezarda, başı kuzey-doğuya yönelmiş bir erkek iskeleti bulunmuş ve üzerindeki elbiselerin üç kat olduğu anlaşılmıştır. Üst kat koyu kırmızı ipekten; ortada yeşilimsi ipekten, iç elbisesi de altın sarısı renginde ipek kumaştan yapılmış olduğu, kalıntılardan açıkça görülmüştür.
Sarı, kırmızı ve yeşil üçlüsünün yan yana ve hükümranlık sembolü olarak sancaklarda kullanıldığına dair en eski bilgimiz ise Selçuklular dönemine ait bulunmaktadır. Bununla ilgili olarak, yukarıda işaret edildiği üzere, Şiî İslâmın büyük vaiz ve âlimlerinden İranlı Abdülcelil el-Kazvinî 1161-1165 yılları arasında yazdığı Kitabü’n-Nakz adlı eserinde, Hâce Nasibî adlı bir Sünnî alimin, kaleme aldığı Fadâihü’r-Ravâfız adlı kitabında; beyaz bayrak kullanmalarından dolayı Şia’yı râfızîlikle (mülhidlikle) itham edişine cevap verirken, bize şu bilgileri vermektedir: “- Şia beyaz bayrak sahibidir- şeklinde söylenen söz yalandır. Çünkü, halkın bayrağa sahip olmak âdeti yoktur. Şia hükümdarları yeşil, beyaz ve her renk bayrağa sahiptirler. (Ancak), Abbas’ın şiarı ve özel rengi olan siyah’ı kullanmazlar. Siyah’a Abbasî halifeleri sahip olunca, diğerleri zaten onlara benzeyemezlerdi. Görmüyor musun ki Selçuklu hükümdarları ve Sultanları eğer 100 bin kişi(lik bir ordu) toplasalar, o orduda siyah bayrak bulunmaz.
Yeşil, sarı ve kırmızı bayrakları vardır ve onları kullanırlar. Tabiî bu, halife ile halife olmayanlar arasındaki fark belli olsun diyedir. Fakat şüphe yok ki Şia mezhebi Peygamber’in Beyaz, Siyah ve Yeşil bayrağı olduğuna kesin olarak inanır. (Peygamber) Siyah’ı Abbas’a verdi. O’nun çocukları babalarını takip ettiler. Yeşil’i Osman b. Affan’a verdi. Melikler ve Sultanlar onu takip ettiler. Beyaz’ı Sa’d İbn Abbâde-i Ensârî(ye vermiş iken, ondan)’den Mekke’nin fethedildiği gün geri aldı ve Emîrü’l-Mü’minîn’e (yani Hazret-i Ali’ye) verdi. O halde ey insafsız (Hâce Nasibî), eğer Osman’ın ve Abbas’ın yolunu takip etmeyi mülhidlik saymıyorsan; Şia’ nın Emîrü’l-Mü’minîn’in yolunu (Hz. Ali’nin yolunu) takip etmesi niçin mülhidlik olsun?... Hâce Nasibî bilsin ki beyaz bayrağa sahip olmak mülhidlik değildir”. İşte böylece, çok iyi bir şans eseri olarak biz, Abdülcelil el-Kazvinî’nin Hâce Nasibî’ye yazdığı cevaplar dolayısıyla Büyük Selçuklu (şüphesiz Anadolu Selçukluları da) hükümdarlarının, Abbasî geleneğine bağlı olarak kullandıkları siyah hükümdarlık bayrağından başka, bilhassa ordularında sarı, kırmızı ve yeşil bayraklar kullandıklarını öğrenme fırsatı bulmuş oluyoruz.
Yine sarı, kırmızı ve yeşil renklerin gerek yan yana, gerekse iç içe olarak, Osmanlı döneminde, devletin sona erişine kadar çok yaygın bir biçimde kullanıldığını görüyoruz. Anlaşıldığına göre bu üç rengin Osmanlılarda ve aynı bayrak üzerinde birlikte kullanılışı, tespit edebildiğimize göre Orhan Gazi zamanına kadar gitmektedir. Bu cümleden olarak Miralay Ali Bey, bize şu bilgileri vermektedir: “Orhan Gazi Bursa gibi meşhur bir şehri zaptedip başşehir yaptıktan sonra, teşebbüs buyurulan ilk teşkilât-ı askeriye sırasında, eski kırmızı renkli harp bayrağının ortasına şekl-i beyzîde (oval biçimde) yeşil bir levha eklenmiş ve bu levha üzerine de yekdiğerinden ayrı ve ard arda sıralanmış üç sarı hilâl nakşı işlenmiştir”.
Aynı yazarın şu kaydı da dikkate şayandır: “Devlet-i Aliyye’de (Osmanlı Devleti’nde) ihdas buyurulan bayrakların kâffesi (tamamı) esas itibariyle beyaz, kırmızı, yeşil ve sırma rengi olan sarı renkten ibarettir ki: Beyaz, Ak Sancak’tan, sair renkler ise Orhan Gazi sancağından alınmıştır. Miralay Ali Bey’in incelemesinin bir başka yerinde kaydettiği, “Osmanlı sancak ve bayraklarında tarihî Beyaz renkten maada, kırmızı, yeşil sarı renkler pek çok kullanılmıştır” şeklindeki ifadesi de, bu konuda yeterince açık fikir vermektedir.
Buna uygun olarak, meşhur sadrazam Mahmud Şevket Paşa da, Osmanlı Teşkilât ve Kıyafet-i Askeriyesi adlı eserinde: “ Selçuklu Sultanı Alâaddin tarafından Sultan Osman Gazi Hazretlerine gönderilen a’lem (sancak) beyaz renkte olduğundan dolayı büyük Osmanlı sultanlarının önlerinde önceleri beyaz bayrak çekilmiş ise de sonradan büyük padişahlara mahsus olmak üzere: (Biri) yeşil bir zemin ortasında beyaz kılapdan ile işlenmiş üç hilâl bulunan; (diğeri ise) kırmızı bir zemin ortasında ve yeşile boyanmış oval bir zemin içinde sarı sırma ile işlenmiş ve birbirinin arkasında yer almış yine üç hilâli olan iki çeşit sancak da kullanılmıştır” demektedir. Mahmud Şevket Paşa, anılan kitabının renkli resimler kısmında ise her iki bayrağın şeklini renkli olarak vermiş ve her ikisini de “Zât-ı Hazret-i Padişâhîye Mahsus Sancak = Padişah Hazretlerinin şahsına mahsus sancak” olarak ifade etmek suretiyle bunların Osmanlılarda bir bakıma “padişahlık, yani Devlet Başkanlığı Forsu” olarak kullanıldığını belirtmiştir
Diğer taraftan, bugün Türkiye’nin muhtelif yörelerinde ve özellikle kadınların giyim-kuşamlarında sarı, kırmızı ve yeşil renklere olan düşkünlüğe çokça rastlanmaktadır. Belki de bunun bir ifadesi olarak Anadolu halkı arasında: “Al yeşil üstüne sarıyı bağla, Ger yakışmaz ise gel öldür beni” şeklindeki bir deyişin halk şairlerimizden bugüne devam edip geldiği ifade olunmaktadır.
BİR NAZİ SUBAYININ ANILARINDAN:
“ÜÇ RENKLİ BAYRAK KÜRTLERE HEDİYEMDİR”.
Yukarıdan beri verilegelen bilgilerden anlaşılmaktadır ki, SARI, KIRMIZI ve YEŞİL renkler, BEYAZ renk ile birlikte, Türk tarihinin derinliklerinden süzülerek gelmiş ve Osmanlı Devleti’nin sonuna kadar hükümranlık renkleri olarak kullanılmıştır. Kıyafetlerde ve sembollerde ise, bu üç renk bütün Türkiye’de bugün de çok yaygın olarak kullanılmaktadır. Durum böyle iken, son yıllarda sarı, kırmızı ve yeşil üçlüsünün ülkemizde bölücülük simgesi olarak kullanıldığı hayretle görülmüştür.
Tabiî, söz konusu üç rengin Türkiye’de bölücü bir terör örgütü tarafından bölücülüğün simgesi olarak takdim edilmiş olması, terör örgütünün bu renkleri nasıl bir araya getirdiği, neden bu renkleri benimsediği, nasıl benimsediği ve terörist bölücü çevrelerde bu renklerin ne zamandan beri kullanılmaya başladığına dair, zihinlerde birtakım soruların oluşmasına da neden olmuştur. Elbette bizim zihnimiz de bu sorular ile meşguldü. Derken, günün birinde, belki de yayınlayanlarının bile yaptıkları işin pek farkına varmadan yayınladıkları, bir NAZİ Subayı’na ait anılar, bizim zihnimizdeki soruların cevaplarını ortaya koyuverdi. Söz konusu anılar, Yeni Ufuk Gazetesi ’nin 18 ve 19 Haziran 1997 tarihli nüshalarında, “Kuzey Irak’ta Bir Nazi: Hitler’in Petrol İçin, Kürt Devleti Pazarlığı” ve “Almanların Bitmeyen Kürt İlgisi” başlıklarıyla yayınlandı. Anılar, Godfried Johannes Müller adlı bir Nazi subayına aitti.
Anıların ele aldığı konu kısaca söyledir: 22 Haziran 1941’de Almanya, üçbuçuk milyon askerle Sovyetler Birliği’ne saldırdığında, Hitler ordularının hayatî ihtiyacı olan petrol, bu ülke topraklarından sağlanmaya başlanmıştır. Çünkü, daha önce ele geçirilmiş olan Romanya’daki petrol yatakları ile Almanya’daki kömür madenleri, Hitler Almanyası için hem verimsiz hem de yetersizdir.
Öte yandan, Alman orduları kısa bir süre sonra Sovyet topraklarından çekilmek mecburiyetinde kalınca, petrol sıkıntısı daha ileri boyutlarda hissedilmeye başlar. Bu sırada, istihbarat subayı Godfried Johannes Müller ve arkadaşları, Almanya’nın yeni petrol kaynakları bulması gerektiği inancıyla kafa yormaktadırlar. Akıllarına, Şeyh Mahmud Berzencî ve Molla Mustafa Barzanî’nin Kuzey Irak’ta İngilizler’e karşı ayaklanma istekleri gelir (o sırada Irak İngiliz yönetimi altındaydı) ve Kuzey Irak’a dikkatlerini çevirirler. Bu, İngilizlerin kontrolündeki zengin petrol kaynaklarına, yani Kerkük ve Musul petrollerine yönelmek demektir.
Müller, düşüncelerini bir raporla Adolf Hitler’e aktarmak imkânı bulur. Raporunda, Kuzey Irak’ı ve burada yaşayan aşiretleri iyi tanıdığını ve izin verilmesi durumunda bölgeye giderek burada, İngilizler’e karşı bir Kürt ayaklanmasını örgütleyebileceğini bildirir. Müller, Kürtler’in İngilizler’e düşman olduğunu; burada başlayacak bir ayaklanma ile hem petrol kaynaklarına sahip olunabileceğini hem de ayaklanmanın İran’daki Kürt bölgesine sıçraması durumunda, Alman ordusunun Kafkaslardan, Sovyetler’e karşı ikinci bir cephe açma şansı bulacağını belirtir. Ayaklanma sırasında elverişli bir yere havaalanı inşa edilebileceği ve Alman paraşütçülerinin bu sayede bölgeye daha rahat ulaşabileceği de raporda yer alıyordu.
Hitler, Müller’in raporunu okuyunca keyiflenir ve “ivedi” kaydıyla raporu Genelkurmay Başkanı Wilhelm Kietel’e havale eder. Kietel de plânın derhal uygulamaya geçirilmesini emreder. Müller vakit geçirmeden Kuzey Irak’a havadan inecek ekibi oluşturmaya ve gerekli malzemeyi derlemeye başlar. O, grubunu Arapça, Farsça ve Kürtçeyi iyi bilenlerden oluşturmak istemektedir. Nitekim, grubun üyelerinden biri olan Hofman, Orta Doğu uzmanı idi ve Tahran’da da üniversite hocalığı yapmıştı. Bir diğeri, Orta Doğu’yu çok iyi bilen Konechin adında Polonya kökenli bir subaydı. Ama bu ekibin, söz konusu harekât için bir Kürd’e de ihtiyacı vardı. Kuzey Irak’ı ve Kürt aşiretlerini iyi bilen, bölgede düşmanlıkları olmayan biri seçilmeliydi. Sonunda, aranan vasıflarda biri bulunur. Bu zat, Nafi Remzi Reşid’dir. Reşid, Kuzey Irak’ın büyük aşiretlerinden birine mensuptur, Amerika Birleşik Devletleri’nde öğrenim görmüştür.
Müller, Nafi Remzi Reşid ile İstanbul’da tanışır. Bu yıllar Alman casuslarının Türkiye’de cirit attıkları yıllardır. O, plânının Remzi tarafından bilinmesinde sakınca olmayan yanlarını ona heyecanla anlatır. Sonunda ikisi, Kuzey Irak petrolüne karşılık o bölgede bağımsız bir Kürt devleti kurmak şartıyla anlaşırlar. Buna göre Kuzey Irak Kürtleri Almanlara petrol verecek, bunun karşılığında da, İngilizler bölgeden kovulunca burada bir Kürt devleti kurulacaktı. Bundan sonra Müller ve ekibi Almanya’nın dağlık bölgelerinde eğitime başlarlar. Hazırlıklar bitince de o sırada Almanların işgalinde bulunan Kırım’a gidip buradan bir uçak ile Kuzey Irak’a geçerek paraşütle Hakurk vadisine ineceklerdir.
1943 yılı Haziran ayında bir gece vakti, Kürt giysileri giyen ve sahte Irak kimlikleri taşıyan Almanlar, Remzi ile birlikte Karadeniz semalarından geçip Kuzey Irak’a ulaşırlar. Hemen Remzi’nin ailesinin ve aşiretinin bulunduğu Erbil şehrine gitmeye karar verirler. İngiliz devriyelerinin kontrolündeki yerlerden geçerek Erbil yakınlarındaki Kasr-ı Atevlaha bölgesine ulaşmayı başarırlar. Burası Remzi’nin aşiretinin kontrolü altındadır. Ne var ki, aşiretin önde gelenleri Almanlara yardım etmeyeceklerini söylerler. Çünkü, İngiliz istihbarat birimleri harekâttan, daha başlamadan önce haberdar olmuşlardır ve Almanları Erbil civarında aramaktadırlar. Artık yapılabilecek fazla bir şey kalmamıştır. Bu defa Kuzey Irak’tan kaçış plânları yapmaya başlarlar. Ancak, başlarına konan 1000 dinar ödülü almak isteyen bir Kürt tarafından ihbar edilerek yakalanırlar, tutuklanırlar. Önce Bağdad’a, oradan da Mısır’a götürülerek sorgulanırlar. Ağır işkenceler gören Remzi aklını yitirir. Müller’in esareti ise 1947’de sona erer ve Almanya’ya döner. Kendi ülkesinde de bir süre tutuklu kaldıktan sonra serbest bırakılır. Müller, tutuklu kaldığı sırada bir İngiliz subayından, Londra’nın bu operasyonu, harekete geçmelerinden iki hafta önce haber aldığını öğrenir. Müller’e göre Kırım’dan bindikleri uçağın pilotu da İngiliz ajanıydı.
Yukarıda özet olarak anlattığımız olaylar zinciri içerisinde, konumuz olan “üç renkli bayrak” olayına gelince, bununla ilgili ayrıntıyı, maceracılıktan Nazi istihbarat subaylığına geçmiş olan Godfried Johannes Müller’in ağzından dinleyelim:
“O sırada Molla Mustafa Barzanî ve Şeyh Mahmud Berzencî’nin İngilizlere karşı ayaklanma düşünceleri vardı. Bunlar ayaklandıktan sonra biz de petrolleri Alman ordusuna gönderebilecektik. Ayaklanma başladıktan sonra, Alman ordusu Kürtlere yardım edecekti. Orada bir havaalanı yapılacaktı. Buraya gelen paraşüt birliği ile Bakü önlerindeki Alman ordusu daha da güçlendirilecekti. Böylece hem Kuzey Irak petrollerine hem de Bakü petrollerine daha rahat ulaşacaktık”.
Kendisine, “Remzi ile birbirinize ihanet etmeme konusunda yemin ettiğinizi anlattınız. Siz, Alman bayrağı üzerine, Remzi de Kürt bayrağı üzerine yemin etmiş. Kürt bayrağının öyküsünü anlatır mısınız?” şeklindeki bir soru üzerine ise Müller, anılan bayrak ve renkler hakkında şunları söylemektedir:
“Berlin’den hareket etmeden önce ilk eşime, Kürtlerin bir sembole ihtiyacı olduğunu söyledim. Operasyondan önce Remzi ile, birbirimize ihanet etmeyeceğimize ve hep sadık kalacağımıza dair yemin ediyorduk. Ben, Alman bayrağına el basarak yemin ettim. Remzi’nin ise el basacak bir bayrağı yoktu. Bu sırada aklımıza geldi. En güzel renkler kırmızı, yeşil ve beyazdı bana göre. Kürt bayrağındaki renkler Kürtlere yakışır renkler olmalıydı. Bayraktaki kırmızı, yeşil ve beyaz renkleri bu düşünceden yola çıkarak koydum... Remzi ile birlikte şekillendirdik bu bayrağı. Bayrak benim Kürtlere en büyük hediyemdir. Uçaktan atlarken yanımızda bu bayraklar da vardı. Sonra onları buldular. Ama güzel olan, unutulmadı. Başkaları da kullandı”.
Evet, Nazi istihbarat subayı Godfried Johannes Müller’in Kuzey Irak macerası dolayısıyla Kürt bayrağı konusunda söyledikleri kısaca bunlardır. Şimdi, bu macerayı öğrendikten ve Müller’in bayrak ve renkler hakkında söylediklerini dinledikten sonra, aşağıdaki hususlara da mutlaka işaret etmeliyim.
a - Görüldüğü gibi Almanya’nın Kuzey Irak’la daha doğrusu Kürtlerle ilgisi, aslında bölgenin petrol zenginliğine olan bir ilgidir. Ekonomik ve buna bağlı siyasal çıkar hesapları sonucu ortaya çıkan bir ilgidir. Hiç süphe edilmemelidir ki bugün de başta Almanların bölücü terör örgütünün kendi ülkesindeki teşkilâtları olmak üzere, ülkemizdeki bölücü hareketlerle ilgilenmesinin altında yatan gerçek de aynı gerçektir. Yani, adam Kuzey Irak petrolüne, o arada Bakü petrolüne göz dikecek ve bunlardan öyle veya böyle çıkar elde etmek için bölge insanları üzerinde oyunlar oynayacak. Aslında Almanların II. Dünya Savaşı yılları ile sınırlı kalmayıp, günümüzde de sergilenmekte olan bu tip oyunları, bölgede ekonomik ve siyasal çıkar peşinde olan bütün dış güçlerin gizli veya açık politikalarının ana etkenini oluşturmaktadır. Ülkemizde yıllardır kan dökmekte olan bölücü terörü öyle veya böyle, açık veya kapalı kışkırtıp, besleyenler de işte bu mihraklardır.
b - Nazi subayı Müller acaba gerçekten kırmızı, yeşil ve beyaz renkler üçlüsünden oluşan bir Kürt bayrağını, söylediği gibi kendiliğinden mi düşünmüştür, yoksa; yukarıdan beri kaynaklara dayanarak açıkça ortaya koyduğumuz üzere, tarihî Türk geleneğindeki beyaz, kırmızı, yeşil (ve sarı) tercihinden mi herhangi bir şekilde etkilenmiş veya esinlenmiştir? Çünkü, Birinci Dünya Savaşı başta olmak üzere Almanya ile Osmanlı Devleti arasındaki sıkı ilişkiler ve işbirlikleri, söz konusu yeşil, kırmızı ve beyaz renkler üçlüsünün alınarak “Kürt bayrağı” adı altında bir araya getirilmiş olmasında, Osmanlılardan esinlenilmiş olması ihtimali çok kuvvetlidir.
c - Görüldüğü gibi Müller’in hazırladığı ilk Kürt bayrağı kırmızı, yeşil ve beyaz renklerden oluşmakta olup, meydana getiriliş yılı da 1943’tür. Demek ki bu tarihe kadar Kuzey Irak’ta da dünyanın başka herhangi bir yerinde de bir Kürt bayrağı olmamıştır. Değilse Müller’in Remzi için bir bayrak uydurması söz konusu bile olmayacaktı.
d - Daha sonraları, muhtemelen yine Müller gibi birileri, bu bayrağın renklerinden yeşil ve kırmızının yanına, beyazı değil sarıyı alarak bir bayrak biçimine getirmişler ve bölücü terör örgütünün eline tutuşturuvermişlerdir. Terör örgütü de, benimsediği Marksist ideolojinin sembolü olan orak-çekiç ile veya kızıl yıldız ile bu renkleri kullanarak ülkemizde bir bölücülük simgesi gibi ortaya çıkarmıştır. Bu tip bir bölücülük simgesinin ortaya çıkışı ise 1943’ten epeyce sonra ve ancak 1970’li yıllardır. Yani, sarı, kırmızı ve yeşil renklerden oluşan bir bayrağı hükümranlık bayrağı ve devlet başkanlığı forsu olarak kullanan Osmanlı Devleti’nin yıkılmasından yaklaşık 50 yıl sonra.
e - Hatta daha sonraları, Kuzey Irak’taki bazı Kürt grupları da, muhtemelen bölücü terör örgütünün etkisinde kalarak, bayraklarını sarı, kırmızı ve yeşil renklerden oluşacak tarzda düzenlemişlerdir. Bunlar, bu üç rengi enlemesine üç geniş şerit halinde yan yana getirdikten sonra, ortada bulunan sarışeridin tam ortasına bir de beyaz güneş şekli koymak suretiyle, dört renkli yeni bir şekil meydana getirmişlerdir. Böylece bir anlamda Nazi subayı Müller’in bayrağı ile bölücü terör örgütünün bayrağı, tek bir şekilde birleştirilmiştir.
f - Görüldüğü gibi bu oluşumların hepsi, nihayet kırk-elli yıllık bir geçmişin oluşumlarıdır. Yani, Türk tarihinin başlangıcından beri millî semboller olarak ve daima millî birlik ve beraberliğimizin simgesi olarak kullanılmış olan sarı, kırmızı ve yeşil renkler, bir bölücü terör örgütünün elinde, bölcülüğe alet edilmek istenmiştir.
g - İşin bir başka yanına gelince, maalesef Türk halkı, sarı, kırmızı ve yeşil renklerin bizim tarihimizde oynadığı rolü tamamen unutmuştu. Oysa, söz konusu renklerin Türk tarihindeki anlam ve öneminin, hiç değilse eğitim ve kültür programlarımız aracılığıyla unutturulmaması gerekirdi. Ama, maalesef bunları unutmuş olan halkımız, söz konusu renklerden oluşan böyle bir bayrağı görünce, bunu bölücülüğün bir simgesi gibi öğrendi ve her yerde ona göre tavır almaya veya tepki göstermeye başladı. Hatta, başta tarihî mehter takımımızın renkleri olmak üzere, pek çok yerde bu üç rengi yan yana getirmemeye veya birlikte kullanmamaya özen gösterir oldu.
Halbuki bu tavır fevkalâde yanlıştır. Sarı, kırmızı ve yeşil renkler, gerek ayrı ayrı, gerekse ve özellikle üçü bir arada, bizim tarihimiz boyunca millî anlamlara sembol yaptığımız renklerdir. Anadolu halkının pek çoğunun millî giysilerinde bugün de üçünü bir arada kullanmaya düşkün olduğu renklerdir. Bunları günümüzde de gelecekte de en geniş biçimde ve her yerde kullanmaya devam etmemiz gerekmektedir. Aksi bir tutum, bölücülerin amaçlarına göre hareket etmek olacaktır. O bakımdan, Osmanlı Devleti’nde devlet başkanlığı bandosu demek olan ve o yüzden devlet başkanlığı renkleri olan sarı, kırmızı ve yeşil renkli kıyafetlerden oluşan tarihî Mehter Takımlarında başta olmak üzere, gerek tarihî filmlerde gerekse tarihî ve kültürel geleneklerimizin gerektirdiği her yerde mutlaka kullanılmalıdır. Böylece, bu renklerin bölücülüğün değil, tam aksine millî birlik ve beraberliğin renkleri olduğu önem ve özenle vurgulanmalıdır.
Burada, şuna da önemle işaret etmeliyim ki, biz toplum olarak bir zamanlar, millî bayramlarımızdan olan Nevruz’u unutulmaya terk ettik. Derken birileri bunu alıp Kürt bayramı diye takdim etmeye ve Nevruz’u bölücülüğe alet etmeye kalkıştılar. Tıpkı onun gibi, sarı, kırmızı ve yeşilin tarih boyunca bizde hükümdarlık renkleri olduğunu da unuttuk. Yine hemen birileri bunları alıp, bunlardan sözde bayraklar yaparak bölücülük simgesi yapmaya kalktı. Bu iki olay bize, millî kültür geleneklerini, yani kültürel geçmişinin bir takım değerlerini unutmuş veya ihmal etmiş olan toplumların bu yüzden ne gibi acılar ve sıkıntılar yaşayabileceğini yaşayarak göstermiştir.
Dileğim, bundan yeterli dersi çıkarmamızdır. Şüphe yok ki, bu değerlere en geniş şekilde yeniden sahip çıkmamız, bölücülerin heveslerini kursaklarında bırakacak ve millî birlik ve beraberliğimizin pekiştirilmesine büyük katkılar sağlayacaktır.
Yukarıdan beri verilen bilgilerden anlaşıldığı üzere sarı, kırmızı ve yeşil renkler, köklerini en eski Türk inanışlarından alarak, asırlar boyu Türklerin dinî, manevî ve giderek de millî hayatlarında çok yer tutmuş ve önem verilmiş renklerden olmuştur. Bu renklerin üçünün birden Göktürkler zamanından başlayarak Türklerde beyler zümresinin rağbet ettiği üçlü olarak yer aldığı görülmüştür. Aynı üç rengin Büyük Selçuklulardan Osmanlı Devleti’nin sonuna kadar devleti yönetenleri temsil eden sancak ve bayrak renkleri olarak kullanıldığını tespit ettik. Aynı renklerin günümüz Türk Dünyasında Saha (Yakut)’lardan Hakaslara, Kırgızlardan Özbeklere, Azerîlerden Türkiye Türklerine ve Yugoslavya’daki Sancak Türklerine kadar yaygın bir şekilde kullanıldığını açıkça gözledik.
Tıpkı Nevruz Bayramı gibi, sarı, kırmızı ve yeşil renkler üçlüsünün de, yüzlerce yıldır Türk manevî ve millî hayatının, kısaca Türk kültürünün temel unsurlarından olduğu, hiçbir şüpheye yer bırakmayacak tarzda ve açık bir biçimde ortaya çıkmıştır. Bu, fevkalâde önemli bir noktadır. Çünkü millî kültür değerlerinin, o değerleri paylaşan, o değerleri ortaklaşa yaşayan insanları bir araya getiren, insanları benzeştiren, aynılaştıran ve kısaca millet haline getiren değerler olduğu bütün dünyada bilinen ve şaşmaz bir kıstastır. Bu yüzdendir ki, Cumhuriyetimizin kurucusu büyük önder Atatürk “Aynı kültürden olan insanlardan oluşan topluma millet denir dersek, milletin en kısa bir tanımını yapmış oluruz” diyordu.
Yine Atatürk bunun içindir ki, “Türkiye Cumhuriyetini kuran Türkiye halkı Türk milletidir” demiş; bu konu ile ilgili bir görüşünü de, “Diyarbakırlı, Erzurumlu, Vanlı, Trabzonlu, İstanbullu, Trakyalı ve Makedonyalı hep aynı ırkın evlâtları hep aynı madenin cevherleridirler” şeklinde ifade etmiştir. Açık seçik bir şekilde anlaşılmaktadır ki, Nevruz da; sarı, kırmızı ve yeşil renkler de bizim millî kültür değerlerimizdir. Yani, bizi biz yapan, aynı yapan, millet haline getiren değerlerdendir. Yani Nevruz da, sarı, kırmızı ve yeşil renkler de birbirlerinden ayrı kültürel kimliklerin veya millî kimliklerin göstergeleri değil, bunun tam aksine aynı kültürel kimliğin, aynı millî kimliğin unsurlarıdırlar. Bu demektir ki, Nevruz’u millî bayram olarak kabul eden insanlar da, sarı, kırmızı, yeşil renkleri seven insanlar da hepsi aynı milletin insanları, aynı millî ve kültürel kimliğin sahipleridirler.
Nevruz da, sarı, kırmızı, yeşil renkler de, Misâk-ı Millî ile çizilmiş sınırlarımız içinde yaşayan insanlarımızı birbirinden ayırmak, ayrı kimliklere bölmek için değil; bunun tam aksine bizi birbirimize bağlamak, kaynaştırmak, bütünleştirmek için kullanılması gereken millî ve manevî araçlardır. Gerçekten de birbirleri ile paylaşacak değerleri çok olan insanlar, milletleşir, aynı milletin mensupları olma şuuru kazanırlar.
O halde, Nevruz’u da, sarı, kırmızı, yeşil renkleri de, bizi millet yapan öteki millî kültür unsurlarını da asla unutmamalı, ihmal etmemeli, onlara sıkı sıkıya sarılarak millî bütünlüğümüzü sağlamlaştırmalıyız.
Prof. Dr. Reşat GENÇ
Atatürk Kültür, Dil ve Tarih
Yüksek Kurumu Başkanı
BATI = AK
GÜNEY = KIZIL
KUZEY = KARA
DOĞU = YEŞİL VEYA GÖK, MAVİ
EGE DENİZİN BİR DİĞER ADI DA AKDENİZDİR....
VERİLERE GÖRE TÜRKLERİN ASIL YURDU ORTAYA ÇIKAR;