TARİH VE ARKEOLOJİ: TAMGALAR

Damğalar, rəmzlər... mənimsəmələr

Araz Qurbanov

Bakı,2013

«Dünlə bərabər getdi cancağımız,

İndi yeni sözlər söyləmək lazım.

Nə qədər söz varsa dünənə aid

Onları yenidən söyləmək lazım».

Mövlanə Camaləddin Rumi

Mövzuya öz damğasını vuran kitab

Əlinizdəki bu kitab çox ağır, çətin və mürəkkəb bir mövzuya damğalara həsr olunmuşdur. Petroqlif, piktoqram, rəmz, heraldika, nəhayət, yazı kimi damğa da bəşər mədəniyyəti tarixində çox mühüm yer tutur. Təəssüf ki, türk, eləcə də Azərbaycan damğaları sistemli şəkildə araşdırılmamış, elmi dövriyyəyə yetərincə daxil edilməmiş, bizlərə məxsus olan bir çox tarixi dəyər kimi yağmalanmış, başqa mədəniyyətlərə və millətlərə peşkəş edilmişdir.

Bu mənada Araz Qurbanovun oxuculara təqdim olunan «Damğalar, rəmzlər... mənimsəmələr» adlı kitabı son dərəcə aktual və dəyərli tədqiqatdır.

Damğalar xüsusi mülkiyyətin meydana çıxması ilə yaşıd olsa da, bəzi ehtimallara əsasən, daha çox atın türk etnosu tərəfindən əhliləşdirilməsi ilə bağlıdır. Çünki at digər heyvanlara nəzərən ən sürətli nəqliyyat və savaş vasitəsi, dolayısı ilə ən qiymətli və baha əmtəə idi. Hələ hun çağında türklər qonşu Çinə çoxlu sayda at ixrac edirdilər. Bu atlar rənginə, növünə, cinsinə və digər zahiri əlamətlərinə görə (qaşqa, çəkil və s.) təsnif olunur və çeşidlənirdi.

Bəzən bir-birinə oxşar kəhərləri və ya qaşqaları ayrı-ayrı istehsalçılara görə fərqləndirmək ehtiyacı yaranırdı. Təbii ki, bunu kağız üzərində aparmaq təcrübi baxımdan doğru deyildi, çünki ilxıda atlar bir-birinə qarışdıqda onları ayırd etmək qeyri-mümkün idi. Ona görə də atların kimə, hansı ailəyə, boya, soya mənsub olduğunu dərhal və səhvsiz anlamaq üçün damğalardan istifadə
edilirdi. Müəyyən yaşdan sonra atın sağrısına (buduna) qızmar dəmirlə heç vaxt silinməyəcək şəkildə xüsusi damğa vurulurdu.

Daha sonra bu, başqa sahələrdə bir qədər fərqli məqsəd və metodlarla (bayraq və sancaqlar üzərində, silahlarda, sənətdə, xüsusilə xalçaçılıqda, bəzək əşyaları, zərgərlik, gil və çini qab-qacaq istehsalında, yasaq ərazilərin sərhədlərinin göstərilməsində və s.) tətbiq olunmağa başlandı, gömrük, möhür, imza, siqnatura, müəlliflik funksiyaları qazandı.

Maraqlı cəhət budur ki, türkcə «damğa» sözü bir çox dillərə (rus, ərəb, fars, monqol və s.) keçmiş, rusca «tamqa», «tamojnya», «tabun» sözləri də buradan yaranmışdır.

Əski türkcədəki «tamqaçı» (damğaçı) sözü ilə dövlətin ən yüksək məmuriyyətlərindən biri olan «möhürdar», indiki mənası ilə «dövlət katibi» vəzifəsi ifadə edilmişdir. Tarixin müəyyən çağında damğalar artıq yazı sistemlərinə nüfuz edir. Misal üçün, bunu Orxon əlifbasında da görmək mümkündür.

Bu əlifbadakı 38 işarə-hərfdən 14-nün damğalardan ibarət olduğu
dərhal sezilir. Yan tərəfdəki 6 işarə isə damğaları ən parlaq şəkildə ifadə edir. Rəsmdəki əl işarəsinin l, yaya bənzəyən işarənin y, oxu andıran işarənin x, itə bənzəyən işarənin t, ev (çadır) işarəsinin b («b» sonralar bir çox sözlərdə «v»-yə çevrilmişdir), ata oxşayan işarənin isə t hərfini ifadə etdiyini görürük. Bunun başqa örnəkləri də vardır. Araz Qurbanov öz kitabında onların 20-sini damğa rəmzi kimi izah etmişdir.

Kiçik ön sözdə əlifbaya xeyli yer verməyimiz səbəbsiz deyil. Ermənilər bir çox platformalarda özlərini orijinal əlifba sahibi, mədəni millət kimi qələmə verir, bizi isə əlifbasız xalqlar cərgəsinə aid edirlər. Halbuki finikiya- aramey mənşəli erməni əlifbasından fərqli olaraq bizim runik əlifba daha milli, daha orijinal və qat-qat qədimdir.

Araz Qurbanov kitabının «Damğa – etnik alın yazısı» adlanan I hissəsində damğaları etnik mənsubiyyət göstəricisi, dominant etnomədəniyyətin təzahürü, dominant-vassal münasibətlərinin əlaməti, ərazi mənsubiyyətinin qrafik əlaməti kimi geniş təhlil etmiş, Azərbaycan xalçalarında işlənmiş damğaları, qədim və orta əsrlərdə mövcud olmuş türk dövlətlərinin bayraqlarındakı damğaları , finikiya və türk runik əlifbasındakı işarələri müqayisə etmiş, ortaq damğalara görə türk xalqlarının yaşadığı arealı göstərmiş, əhəməni və sasani tayfa rəmzləri arasındakı etnik türk damğalarını müəyyənləşdirmiş, oğuz boyları və damğalarını ayrıca araşdırmış, «damğa» sözünün etimoloji
izahını vermişdir.

Kitabın II hissəsi «Bəzi populyar türk damğa və rəmzlərinin semantikası » adlanır. Müəllif burada xan damğası, ikibaşlı qartal/quşlu damğa, daha doğrusu, onqon quşlar, ay-ulduz rəmzləri, andiçmə rəmzləri, bitik, tumar, nəzərlik, tilsim ilə bağlı rəmzlər, totem sayılan qaba ağac, töz ağac, baytərək, baytörə rəmzləri, Gün rəmzi, qızıl alma, abak, ama, ana ilə əlaqədar rəmzlər, yay-ox, buta rəmzlərinin semantikasını açmışdır. Bu fəsil faktiki material larla həddən artıq yüklüdür, burada onlarca, yüzlərcə damğa, rəmz və işarə təhlilə cəlb edilmiş, onların mənası dolğun şəkildə izah olunmuşdur.

Kitabın III hissəsi «Damğa işarələri. Etnogenez, təhriflər və mənimsəmələr» adlanır. Bu, kitabın ən maraqlı qismidir. Müəllif əvvəlcə Qobustan, Gəmiqaya, Manna, Midiya rəmzləri ilə türk damğalarını müqayisə edir, 9-15 rəmzlə damğanın üst-üstə düşdüyünü göstərir. Pazırıq işarələri ilə türk damğaları arasında 19
dəfə eynilik müşahidə edən A.Qurbanov Azərbaycanda rəmz və damğaların heç bir dəyişikliyə uğramadan tarix boyu davam etdiyini, bunların uzaq Altay bölgəsində yerləşən Pazırıq kurqanı ilə də eyniyyət göstərdiyini yazır.

Tədqiqatın «Erməni saxtakarlığı. Abidələr, xalçalar, qayaüstü təsvirlər və rəmzlər» bölməsində ermənilərin müəmma dolu saxta tarixi, mifik «erməni yayı və oxu», Haykın «atıcılıq» məharəti, Ağtomar kilsəsindəki barelyefdə təsvir olunan qıpçaq döyüşçüsünün ermənilər tərəfindən «xristian kral» şəklinə salınması, ermənilərə «məxsus» olan qayaüstü təsvirlərin başqa planetlərdən gələn varlıqlar haqqında çox qiymətli məlumat daşıması və ağlasığmaz başqa cəfəngiyyatlar sadalanır və ifşa olunur.

Bədnam qonşular Azərbaycan xalça məktəblərinin nümunələrini, rəmzlərini, ornamentlərini - bir sözlə, bütün elementlərini mənimsəməyə can atmış, dünya elmi ictimaiyyətini aldatmaq məqsədilə kitablar yazmış və ya yazdırmış, ingiliscə xalça demək olan «karpet» sözünü Qərbdə xalça mağazası açmış erməni taciri Karapetin adı ilə bağlamaq dərəcəsinə qədər saxtakarlığa əl atmışlar. Kitabda daha sonra erməni sənətşünaslarının uydurmaları,
erməni xalçası kimi qələmə verilən sənət nümunələrində Azərbaycan xalça məktəblərinə məxsus damğalara, habelə başqa türk xalqlarına aid damğalara gen-bol rast gəlinməsi fakları bir-bir göstərilir.

A.Qurbanov Qərbi Azərbaycan qayaüstü təsvirlərindəki işarələrin etnik mənşəyinə haqlı olaraq xüsusi bölmə həsr etmişdir. İş burasındadır ki, ermənilər çox-çox sonralar gəlib yerləşdikləri bu coğrafiyada bizə məxsus nə varsa hamısına qeyd-şərtsiz sahib çıxaraq həyasızcasına mənimsəmişlər.

Bunların arasında qayaüstü təsvirlər xüsusi yet tutur. Ermənilər bu təsvirlərin yozumunu da özlərinə xas olan formada - bəzən gülməli, bəzən də fantastik şəkildə göstərirlər. Müəllif bu bölmədə Qərbi Azərbaycan işarələrinin Mərkəzi və Ön Asiya, Avropadakı türk damğaları və göytürk əlifbası ilə müqayisəsini vermiş, erməni iddialarının əsassız olduğunu sübuta yetirmişdir.

A.Qurbanov Qafqaz Albaniyasının tarixini, mirasını, eləcə də damğa və işarələrini mənimsəmiş ermənilərin bütün əməllərini elmi məntiq və sübutlarla ifşa etmişdir. Tədqiqatçı Dərbəndin qala divarları üzərindəki işarələri mənimsəməyə cəhd edən erməni alimlərinin qeyri-elmi tezislərini alt-üst etmiş, Dərbəndə aid 98 işarənin ortaq türk damğaları ilə, qıpçaq və oğuz simvolları ilə, göytürk və uyğur əlifbalarındakı işarələrlə qarşılıqlı müqayisəsini aparmışdır.

Araz Qurbanovun «Damğalar, rəmzlər... mənimsəmələr» adlı kitabı bu sahədəki çox mühüm boşluğu dolduran, saxtakarlara tutarlı cavab verən, türk və Azərbaycan damğa və rəmzlərilə bağlı bir çox məsələləri ilk dəfə elmi dövriyyəyə daxil edən, bəzi qaranlıq məqamlara aydınlıq gətirən - bir sözlə, mövzuya öz damğasını vuran tədqiqatdır. Hazırda müəllifin geniş həcmli «Ortaq türk rəmzləri və damğaları» kitabı nəşrə hazırlanır. Müəllifə bu çətin işdə uğurlar arzulayırıq.

Ramiz Əskər,

professor

kitap pdf:

Azərbaycan (1-3), qırğız (4), türkmən (5-6), qazax (7), özbək (8), tuva (9), başqırd (10), çuvaş (11), yakut (12), balkar (13), qaraçay (14), xakas (15) və Ukrayna kazaklarının (16) xalça, keçə və tikmə naxışlarında Tenqri xan açalarının rəmzi variantları...

Turkish symbols